ئه‌و سه‌رۆکجاشانه‌ تاوانیان به‌رامبه‌ر به‌ نه‌ته‌وه‌ به‌گشتی و خه‌ڵکی ئاسایی کوردستان ئه‌نجام داوه‌. دادگاییکردنی ئه‌وانه‌ یه‌که‌م به‌هۆی به‌شداریان له‌ تاوانی گه‌لکوژی ئه‌نفالدا، دووه‌م به‌هۆی تاوانه‌ که‌سییه‌کان به‌پێی کانونی جیهانی و دادگا جیهانیه‌کان پرۆسه‌یه‌کی دادوه‌رانه‌ و پێویسته‌. بوونی ئه‌م پرۆسه‌یه‌ بۆ دووباره‌ نه‌بوونه‌وه‌ی تاوان، گه‌یشتنی که‌سوکاری قوربانیان به‌ ره‌وایه‌تی، سزاوه‌رگرتن له‌سه‌ر تاوان، قه‌ره‌بووکردنه‌وه‌ی که‌سوکاری قوربانیان ئه‌نجامی پێویستی پرۆسه‌ی دادگاییکردنن که‌ بۆ ئاشتی و ئارامی له‌ کۆمه‌لگه‌دا و دووباره‌نه‌بوونه‌وه‌ی ئه‌م جۆره‌ تاوانانه‌ له‌ داهاتوودا گرنگن 

قاسم فارس ئاغا که‌ له‌سه‌رده‌می رژێمی روخاوی به‌عسدا سه‌رۆکی مه‌فره‌زه‌ خاسه‌ و مسته‌شاری فه‌وجی خه‌فیفه‌ ژماره‌ 85 بوو، خه‌ڵکی شاری کۆیه‌ به‌ قاسمه‌ کوێر ناویان ده‌برد، یه‌کێ له‌و سه‌رۆک جاشانه‌ بوو که‌ دلسۆزانه‌ کاری بۆ رژێمی به‌عسی ئێراق کردووه‌، راسته‌وخۆ یا ناراسته‌وخۆ به‌شداری له‌ کۆمه‌ڵێ تاوان کردووه‌ و پشکی که‌م یا زۆر له‌ گیانگه‌شکردنی ده‌یان پێشمه‌رگه‌ و خه‌ڵکی دیکه‌ی بێتاوان هه‌یه‌، هه‌روه‌ها راسته‌وخۆ به‌شداری له‌ تاوانی گه‌لکوژی ئه‌نفال له‌ ئه‌نفالی ده‌شتی کۆیه‌ و ناوچه‌کانی دیکه‌ی ده‌وروبه‌ری کۆیه‌دا که‌ له‌ به‌هار و هاوینی ساڵی 1988 دا روویاندا، کردووه.‌

یه‌که‌م تاوانی گه‌وره‌ که‌ به‌ قاسم ئاغه‌وه‌ ده‌به‌سترێته‌وه‌ گیانگه‌شکردنی فه‌رمانده‌ی که‌رت شه‌فیق زاهیر و 18 هاورێی پێشمه‌رگه‌ی شه‌فیق زاهیر له‌ گوندی قوره‌به‌رازه‌ له‌ ساڵی 1978 دا بوو. ئه‌وه‌بوو هێزێکی زۆری سوپا و جاش هه‌لیانکوتایه‌ سه‌ر ئه‌و پێشمه‌رگانه‌ و گیانگه‌شیان کردن. شه‌فیق زاهیر که‌ به‌ شه‌فه‌ کۆیی ناوی رۆیشتبوو یه‌کێ له‌ پێشمه‌رگه‌ هه‌ره‌ ئازاکانی شاری کۆیه‌ و باشوری کوردستان بوو. ئه‌م تاوانه‌ ناوی ئه‌و سه‌رۆکجاشه‌ی له‌ناو خه‌ڵکدا زۆر زیاتر زڕاند. به‌پێی زانیاریه‌کان قاسم ئاغا به‌ر له‌و کاته‌وه‌ ده‌ستی که‌م یا زۆر، راسته‌وخۆ یا ناراسته‌وخۆ‌ له‌ کوشتن و راونانی ئازادیخوازاندا هه‌بووه‌، جگه‌ له‌ به‌شداری راسته‌وخۆی له‌ تاوانی ئه‌نفالدا. جا تاوانه‌کانی چین و چه‌ند و چۆن به‌شداری کردووه‌، ئه‌وه‌ پێویستی به‌ وردبوونه‌وه‌ی زۆر و پرۆسه‌یه‌کی دادگاییه‌وه‌ هه‌یه‌.  

له‌کاتی راپه‌رینی به‌هاری 1991 دا زۆر له‌ سه‌رۆک جاشه‌کان هاتنه‌ ریزی گه‌ل و له‌هه‌ڵمه‌ته‌کانی گه‌لدا بۆ سه‌ر بنکه‌ و باره‌کاکانی رژێمی به‌عسی ئێراق به‌شداریان کرد، به‌ڵام قاسم ئاغا وه‌کو هه‌ندێ سه‌رۆک جاشی دیکه‌ ئه‌وه‌ی ره‌تکرده‌وه‌ و ئاماده‌ نه‌بوو ڕژێمی به‌عسی ئێراق جێبهێلێت، به‌ڵکو له‌به‌ره‌ی هێزه‌کانی رژێمی ئێراقدا دژی راپه‌رینی خه‌ڵکی کوردستان وه‌ستا. پاشان له‌گه‌ڵ هێزه‌کانی به‌عس رایانکرد و چوونه‌ ئه‌و ناوچانه‌ی که‌ ده‌که‌وتنه‌ ژێر چنگی به‌عس له‌ خوار هێلی 36ی ئارامدا. ده‌ڵێن له‌ کاتی راپه‌رینی خه‌ڵکی رانیه‌دا قاسم ئاغا پێشنیاری بۆ سه‌رکرده‌ به‌عسیه‌کان کردووه‌، که‌ به‌ چه‌کی کیمیاوی له‌ خه‌ڵکی شاری رانیه‌ بدرێت. ئه‌وه‌ چه‌ندی راسته‌ نازانم، به‌ڵام ئه‌م گوتنه‌ له‌ کاتی راپه‌رین گوتراوه‌ و ئێستاش ده‌گوترێت.

به‌پێی زانیاریه‌کانی که‌ هه‌ن کاتێ رژێمی به‌عس له‌ ئه‌پریلی 2003 دا له‌ لایه‌ن هێزی هاوپه‌یمانان به‌ سه‌رپه‌رشتی ئه‌مه‌ریکا روخێنرا، قاسم ئاغا په‌یوه‌ندی به‌ هێزه‌ ده‌سه‌لاتداره‌کانی کورده‌وه‌ پارتی و یه‌کێتی ده‌کات. دێته‌ ناوچه‌ی هه‌ولێر و پاشان له‌ لایه‌ن پارتییه‌وه‌ یارمه‌تی ده‌درێت و ره‌وانه‌ی سوریا ده‌کرێت. وه‌کو ده‌گوترێت موچه‌ی مانگانه‌ی هه‌بووه‌. گوایه‌ خانو و کۆشکی له‌ کوردستان دروستکردووه‌ و ده‌لێن به‌ یارمه‌تی ده‌سه‌ڵات بۆی کراوه. کاتی خۆی ئه‌ندامی پارله‌مان سه‌ید کاکه‌ ناره‌زایی له‌سه‌ر ئه‌مه‌ ده‌ربڕی‌.

وه‌کو ده‌گوترێت له‌ مانگی ئۆگۆستی/سه‌پته‌مبه‌ری 2010 دا قاسم ئاغا هاتۆته‌‌وه‌ کوردستان و ناوچه‌ی هه‌ولێر، له‌گه‌ڵ ئاشکرابوونی بوونی ئه‌و له‌ مه‌لائۆمه‌ر ناره‌زایی و پرۆتستۆ له‌ لایه‌ن رێکخراوی مرۆڤدۆست، که‌سوکاری قوربانیان و نوسه‌ر و رۆشنبیرانه‌وه‌ ده‌ستیپێکرد. پاشان له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌وه‌ گوترا قاسم ئاغا رۆیشتووه‌.

سه‌باره‌ت به‌ لێدوانه‌که‌ی پارێزگاری هه‌ولێر نه‌وزاد هادی له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ ده‌مه‌وێ هه‌روه‌سته‌یه‌ک بکه‌م. نه‌وزاد هادی له‌ لێدوانێکی رۆژنامه‌وانیدا ده‌لێ: “قایمقامی قەزای كۆیە ئاگاداری كردینەوە لەوەیكۆمەڵە كەسانێكی نیشتەجێی قەزاكە لەدژی نیشتەجێ بوونی تۆمەتبار قاسم ئاغای كۆیە بەنیازی ئەنجامدانی خۆپێشاندانن، دوای ئەوەی بەدواداچوونمان لەسەر كرد دەركەوتناوبراو لەكۆمەڵگای مەلا ئۆمەر نیشتەجێیە… دوای دڵنیابوون لەوەی تۆمەتباری‌ ناوبراو لە شاری هەولێرنیشتەجێیە، بەو پێیەی‌ ئێمە دەسەڵاتی جێبەجێكارین، ئاگادارمان كردەوە لەوەی كەنابێت لەسنوری شاری هەولێر نیشتەجێ بێت‌و دەستبەجێ دەرمان كرد… رێگامان پێنەدا لە رێگای فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتیهەولێر سەفەر بكات، ئێستا لەسنوری شاری هەولێر نەماوە‌و پێمان وت شاری هەولێر زۆرلەوە پاكترە گڵاوێكی وەك قاسم ئاغای كۆیە لێی نیشتەجێ بێت… لەكاتێكدا تۆمەتباری‌ ناوبراودەركراوە، كە من‌و قایمقامی قەزای كۆیە ئاگاداری ئەوە نەبووین هیچ داوایەكی یاساییلەسەر تۆمار كرابێت… ئەم كارەش بۆ كەمتەرخەمی دادگای كۆیەدەگەڕێتەوە كە بەپێی یاسا داواكەی بە پۆلیسی پارێزگای هەولێر نەداوە تا دەستگیربكرێت، یاخود داواكەی بە فڕۆكەخانەی هەولێر‌و سلێمانی نەداوە بۆ ئەوەی رێگریلەدەربازبوونی بكەین”.

 به‌پێی هه‌ندێ له‌ سه‌رچاوه‌کان کاتێ قاسم ئاغا له‌سوریا بوو هه‌ردوو پارتی ده‌سه‌لاتدار په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵیدا هه‌بووه‌ و ئاگاداری بوون. ئاڵوگۆڕی نامه‌ له‌ نێوان سه‌رانی هه‌ردوو پارتی ده‌سه‌لاتدار و قاسم ئاغا هه‌بووه‌. دواتر هاتنه‌وه‌ و بوونی قاسم ئاغا له‌ هه‌ولێر له‌ شارۆچکه‌ی مه‌لائۆمه‌ر به‌ ئاگاداری سه‌رانی ده‌سه‌لات بووه‌‌، هه‌ردوولا مانگانه‌ یارمه‌تیان بۆ ناردووه‌. ده‌گوترێت یارمه‌تی پارتی زیاتر بووه‌ له‌وه‌ی یه‌کێتی. قاسم ئاغا به‌نهێنی له‌ مه‌لائۆمه‌ر نه‌بووه‌، به‌ڵکو سه‌ردانی خه‌ڵکی کردووه‌ و خه‌ڵک سه‌ردانیان کردووه‌. قاسم ئاغا یه‌کێ له‌ سه‌رۆکجاشه ناو زڕاوه‌کانه‌ وه‌‌ ئه‌و که‌سێک نییه‌ که‌س به‌ بوونی ئه‌وی نه‌زانیبێ. بۆیه‌ سه‌رانی ده‌سه‌لات له‌وه‌ بێئاگا نه‌بوون. ره‌نگبێ نه‌وزاد هادی له‌ ماوه‌ی بوونی قاسم ئاغا له‌ مه‌لائۆمه‌ردا له‌ وانه‌دا خه‌وی لێکه‌وتبیت!‌

قاسم ئاغا وه‌کو نزیکه‌ی‌ 300 سه‌رۆکجاشی دیکه‌ له‌لایه‌ن دادگای بالای ئێراقییه‌وه‌‌ له‌سه‌ر تاوانی گه‌لکوژی ئه‌نفال داواکراون. به‌پێی زانیاریه‌کان قاسم ئاغا 19 سکالای تایبه‌تی له‌لایه‌ن خه‌ڵکه‌وه‌ له‌سه‌ر تۆمارکراوه‌. له‌ ساڵی 2003 وه‌ به‌ فه‌رمی داوای له‌سه‌ر تۆمار کراوه‌. بۆیه‌ ده‌بوایه‌ راسته‌وخۆ له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌وه‌ بێش ئه‌وه‌ی که‌س به‌ هاتنی بزانێ قاسم ئاغا یه‌کسه‌ر بگیرێت و بدرێته‌ دادگا. ئه‌وه‌ ئه‌رکی بێئه‌ملاوئه‌ولای له‌پێشی ده‌سه‌لاته‌ که‌ خۆی به‌ نوێنه‌ری گه‌لی گه‌لکوژلێکراو ده‌زانێ. نه‌وزاد هادی ده‌ڵێ ده‌رمان کرد و رێگه‌مان نه‌دا له‌ شاری هه‌ولێر بێت، لێنه‌گه‌راین له‌ فرۆکه‌خانه‌ی هه‌ولێره‌وه‌ بڕوات! به‌م گوتنه‌ بێت، هه‌ر تاوانبارێکی ئه‌نفال و تاوانی دیکه‌ بێته‌ هه‌ولێر، نه‌وزاد هادی ده‌ری ده‌کات و ده‌ڵێ بڕۆ نابێ لێره ‌بیت! به‌مپێیه‌ ئه‌گه‌ر عه‌لی کیمیاوی و سه‌دامیش بهاتبانه‌ هه‌ولێر نه‌وزاد هادی وای پێ ده‌گوتن! ئه‌گه‌ر وایه‌ که‌واته‌ ده‌سه‌لات به‌رێوه‌به‌ری دیوه‌خانی ئاغایه‌ و له‌م دیوه‌خانه‌دا هه‌ندێ خه‌ڵک ناحه‌وه‌ێندرێنه‌وه‌! پرسیار لێره‌دا ئه‌وه‌یه‌: رۆڵی دادگا چییه‌؟ ئه‌دی سکاڵای هاوڵاتیان؟ ئه‌دی سکاڵای ستات؟ ئه‌دی رۆڵی ده‌سه‌ڵات له‌ پاراستنی ژیانی هاوڵاتیان و راگرتنی کانون و دادوه‌ری؟ ئایا ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌ نوێنه‌ری گه‌لی گه‌لکوژلێکراوه یا به‌رژه‌وه‌ندی پارت و سه‌رۆک‌؟ ئایا باشوری کوردستان به‌ته‌نها سنوری هه‌ولێره؟ ئه‌دی ناوچه‌کانی دیکه‌ی کوردستان؟ کوا داواکاری گشتی له‌ کوردستان؟ کوا دادگا بۆ دادگایی تاوانباران؟ ئایا ئه‌وه‌ ته‌نها کێشه‌ی دادگای کۆیه‌ بوو‌؟ ئایا ئه‌و هه‌موو سکاڵا و داواکارییه‌ کانونیه‌ هێنده‌ نه‌بوون، تا بگه‌نه‌ ده‌سه‌ڵاتی هه‌ولێر؟ ئایا هه‌ولێر میرنشینه‌کی سه‌ربه‌خۆییه‌ و ئاگاداری میرنشینه‌کانی دیکه‌ی کۆیه‌ و سلێمانی و دهۆک نییه‌؟ ئایا بڕیاره‌کانی دادگا و سکاڵای قوربانیان هیچ واتایه‌کیان ‌ بۆ ده‌سه‌لات هه‌یه؟  قاسم ئاغا له‌ کوێیه‌ و چی لێکرا؟

وادیاره‌ له‌و دیو‌ه‌خانه‌ی نه‌وزاد هادی لێی پارێزگاره‌، زۆر له‌و چه‌مکانه‌ی سه‌ره‌وه‌ که‌ په‌یوه‌ندیان به‌ کانون و دادوه‌ریه‌وه‌ هه‌یه‌‌ بوونیان نییه‌.

قسه‌گوتن به‌ قاسم ئاغا وه‌کو نه‌وزاد هادی ده‌یڵێ جا وایه‌ یا نا ئه‌وه‌ دیار نییه‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر گوترابێ ده‌کرێ هۆی ئه‌وه‌بی که‌ قاسم ئاغا قسه‌ی به‌ پارتی گوتووه‌ و ئه‌وانیش وه‌لامی به‌م شێوه‌یه‌ ده‌ده‌نه‌وه‌، ئه‌گه‌رنا ئه‌وه‌شیان نه‌ده‌گوت. ئه‌گه‌ر له‌ قاسم ئاغا نه‌کرابایه‌ هه‌را، له‌راستیدا ده‌سه‌ڵات هیچ کێشه‌یه‌کی له‌گه‌ڵ بوونی ئه‌و له‌ هه‌ولێردا نه‌ده‌بوو، دیاره‌ به‌مه‌رجی ره‌چاوی دڵسۆزی ئه‌و بۆ پارتی.

به‌کورتی ئه‌م دوانه‌ی نه‌وزاد هادی هه‌وڵی داپۆشینی سکه‌ندالی ده‌سه‌لاته‌ له‌م بواره‌وه‌، چونکه‌ بابه‌ته‌که‌ هه‌ر قاسم ئاغا نییه‌، هه‌ر درانه‌ دادگا نییه‌، به‌ڵکو زۆر فراوانتره‌ و ئاقاره‌کانی نادیاره‌ و که‌ ده‌کرێ مه‌ترسی‌ له‌سه‌ر مانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات دروست بکات. دوانه‌که‌ی نه‌وزاد هادی جگه‌ له‌وه‌ی شێواندنی راستیه‌کانه‌ به‌ڵکو هه‌وله‌ بۆ کپکردنه‌وه‌ی ئه‌م بابه‌ته‌. واپێده‌چێ ئه‌و پێی گوتراوه‌ ده‌بێ وابڵێت.

ئاشکرایه‌ خه‌ڵکی له‌ قاسم ئاغا تاوانبارتر له‌ کوردستاندا ده‌ژین و له‌لایه‌ن ده‌سه‌لاته‌وه‌ له‌به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی پارتگه‌را و خێڵه‌کیانه‌داده‌پارێزرێن یا پله‌وپایه‌یان دراوه‌تێ.نمونه‌ی ئه‌و سه‌رۆکجاشانه‌ وه‌کو ته‌حسین شاوێس، ئه‌نور به‌گ، عه‌باس ئاغا، سواراغا، شێمه‌ی هاڕون و کوره‌کانی، مه‌لا عوزێر، فه‌تاح به‌گ، فارس که‌ریم، مامه‌ند قه‌شقه‌ و ده‌یان وسه‌دانی دیکه‌. ئه‌وانه‌ هه‌ندێکیان ئێستا نه‌ماون. هه‌رچه‌نده‌ سکالای خه‌ڵک و داوای دادگایان له‌سه‌ره‌، هه‌رچه‌نده‌ سکاڵای که‌سوکاری قو‌ربانیانیان له‌سه‌ره‌ به‌لام ده‌سه‌لات نایانگرێت و نایانداته‌ ده‌ست دادگا.

هه‌روه‌کو بینیمان هه‌ردوو سه‌رۆکی هه‌ردوو پارتی ده‌سه‌ڵاتدار به‌تایبه‌تی پارتی له‌ دوای راپه‌رین له‌ پێناوی به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تیاندا و به‌مه‌به‌ستی به‌هێزبوون و گرتنه‌ده‌ستی ده‌سه‌ڵات هه‌رچی جاش و تاوانبار هه‌یه‌ بۆ خۆیان راکێشان و له‌م رۆژه‌وه‌ به‌رگریان لێکردوون و هاوکاریان کردوون. ئه‌وان به‌بێ گوێدانه‌ رابردوو و پاشه‌ڵی تاوانباران له‌ چاوتروکانێکدا جوداییان له‌ نێوان باش و خراپ، جاش و پێشمه‌رگه‌دا نه‌هێشت و سنورێکیان له‌م باره‌وه‌ نه‌هێشته‌وه‌، ته‌حسین شاوێس خرایه‌ ریزی مامه‌ڕیشه‌، مامه‌ند قه‌شقه‌ له‌ قادر مسته‌فا به‌رزتر کرا هتد. ئه‌وه‌ش ره‌نگدانه‌وه‌ی که‌سایه‌تی ئه‌وان و به‌رهه‌می که‌لتوری رامیاری ئه‌وانه‌‌ له‌ راستیدا. هه‌ردوو پارت ئه‌وه‌یان پیشان داوه‌ که‌ ئاماده‌نین ئه‌و تاوانبارانه‌ بده‌نه‌ دادگا.

وه‌کو له‌ وتارێکی دیکه‌دا ئاماژه‌م بۆکردووه[i]‌، ئه‌و سه‌رۆک جاشانه‌ی که‌ لێبوردنی به‌ره‌ی کوردستانیان په‌سند کرد، ئه‌وانه‌ له‌لایه‌ن به‌ره‌ی کوردستانیه‌وه‌ بووردراون، ئه‌گه‌ر به‌ره‌ی کوردستانی وه‌کو ده‌زگایه‌کی ستاتی دانپینراو سه‌یر بکرێت، ئه‌وا به‌ره‌ی کوردستانی ته‌نها له‌ مافی گشتی ئه‌و سه‌رۆکجاشانه‌ خۆش بووه‌، به‌لام مافی که‌سیی قوربانیان له‌سه‌ر ئه‌وانه‌ لانه‌چووه‌.‌ مافی که‌سی شتێک نییه‌ ده‌زگایه‌کی ستاتی باوه‌رپیکراو بتوانێ له‌ که‌سه‌کانی بسه‌نێته‌وه‌، ئه‌وه‌ ئه‌گه‌ر دوان له‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ئازاد بکه‌ین. له‌لایه‌ن که‌سوکاری قوربانیانه‌وه‌ ده‌کرێ سکالا له‌سه‌ر سه‌رۆکجاشه‌ تاوانباره‌کان تۆمار بکرێن و ئه‌و جاشانه‌‌ یا سه‌رۆکجاشانه‌‌ راکێشی دادگا بکرێن. به‌ره‌ی کوردستانی ته‌مه‌نی زۆر کورت بوو و بوونی نه‌ماوه‌، بۆیه‌ ده‌کرێ پرسیار به‌رامبه‌ر بڕیاره‌کانی به‌ره‌ی کوردستانی به‌گشتی دابندرێت. دیاره‌ هه‌ردوو پارتی ده‌سه‌ڵاتدار هه‌میشه‌ په‌یره‌وی ئه‌وه‌یان کردووه‌ که‌ له‌به‌رژه‌وه‌ندیاندا بووه‌، بریاره‌کانی به‌ره‌ی کوردستانی گرنگیان لای ئه‌وان نه‌بووه‌، ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وان نه‌یخواستبێ. له‌هیچ بۆنه‌یه‌ک یا بوارێکدا جگه‌ له‌م بابه‌ته‌ که‌س ئاماژه‌ی به‌ بڕیاری به‌ره‌ی کوردستانی تائێستا کردووه‌؟

ئاسایی له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه‌ ئازاده‌کاندا ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ سه‌ر به‌ر رژێمی داگیرکه‌ر یا سته‌مکار بوون و تاوانیان به‌رامبه‌ر به‌ خه‌ڵک به‌تایبه‌تی و نه‌ته‌وه‌ به‌گشتی به‌جۆرێ له‌ جۆره‌کاندا کردووه‌، یا له‌ ئه‌گه‌ری بوونی تاوانی پاکتاو و گه‌لکوژیدا به‌شێوه‌یێ له‌ شێوه‌کان به‌شداریان کردبێ، له‌ لایه‌ن دادگای نه‌ته‌وه‌یی ستات National Tribunal که‌ بۆ ئه‌م تاوانباره‌ ناوخۆییانه‌ به‌ تایبه‌تی ته‌رخان ده‌کرێت ده‌درێنه‌ دادگا. وه‌کو ئه‌و دادگا تایبه‌تانه‌ی که‌ له‌ بۆسنا، رواندا و که‌مبۆدیادا هه‌ن.

له‌ باشوری کوردستاندا ئه‌م دادگا تایبه‌ته‌ بوونی نییه‌. تاوانبارانی گه‌لکوژی یا بکوژانی ئازادیخوازان نادرێنه‌ دادگا و له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌وه‌ ده‌پارێزرێن و پله‌وپایه‌یان دراوه‌تێ. دادگای باڵای تاوانه‌کانی ئێراق هه‌ندێ له‌سه‌رانی رژێمی به‌عسی دایه‌ دادگا و داوای له‌سه‌ر نزیکه‌ی 300 سه‌رۆک جاش هه‌یه که‌ زۆربه‌یان ماون و له‌ کوردستانن‌. له‌ روانگه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یی کوردستانیانه‌وه‌ ئه‌م دادگا ئێراقییه‌ بۆ کورد دادگایه‌کی نه‌ته‌وه‌یی نیشتیمانی نییه‌، به‌ڵکو دادگایه‌که‌ له‌لایه‌ن ئێراق که‌ ستاتی گه‌لکوژکاره‌‌ دروستکراوه‌. له‌لایه‌کی دیکه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی پارتی و یه‌کێتی خۆیان به‌ ئێراقی ده‌زانن، ئێراق به‌ نیشتیمانی خۆیان ده‌زانن و دژی کوردستانی بوون ده‌وه‌ستنه‌وه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی دان به‌م دادگایه‌دا‌ ده‌نێن و خۆیان پشتگیری کانون و دامه‌زراندنیان کردووه‌، به‌ڵام ئاماده‌ نین سه‌رۆک جاشه‌ داواکراوه‌کان بده‌نه‌ ده‌ست ئه‌م دادگایه‌. ئه‌وان له‌ ئێراقیشدا که‌ رۆژانه‌ پێیدا هه‌ڵده‌ڵێن، ملکه‌چی بڕیاره‌ کانونیه‌کان نین. وه‌کو دیسان ده‌یبینین ئه‌و دوو پارته‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌ ئه‌وه‌ ده‌که‌ن که‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندیاندایه‌.

ئه‌و تاوانبارانه‌ی که‌ له‌ده‌ستی دادگا راده‌که‌ن و ده‌چنه‌ ده‌ره‌وه‌ی ولات، هه‌میشه‌ مه‌ترسی ئه‌وه‌یان له‌سه‌ره‌ که‌ له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه‌ی قوربانیه‌وه‌ بدۆزرێنه‌وه‌ و بدرێنه‌ دادگا. وه‌کو بۆنمونه‌ پرۆسه‌ی دۆزینه‌وه‌ی تاوانبارانی تاوانی هۆلۆکۆست له‌لایه‌ن جوله‌که‌کانه‌وه که‌ ده‌یان ساڵه‌ به‌رده‌وامه‌‌‌. دیاره‌ گه‌لی جوو و ده‌سه‌ڵاتی جوو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ته‌بان که‌ ده‌بێ تاوانبارانی گه‌لکوژی بدرێنه‌ دادگا. ئه‌و ته‌باییه‌ی نێوان گه‌ل و ده‌سه‌ڵات له‌ کوردستاندا نییه‌، ئه‌وه‌ش‌ ئاماژه‌یه‌ بۆ لاوازی ناسنامه‌ی ده‌سه‌ڵات. له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتی پارتگه‌رای باشوری کوردستانه‌وه‌، ئه‌م پراکتیکه‌ بوونی نییه. نه‌ک هه‌ر ئه‌و که‌سانه‌ راکێشی دادگا نه‌کراون، به‌ڵکو هاوکاری کراون و یارمه‌تی دراون. ‌تاوانبارانی تاوانی ئه‌نفال به‌ کورد و عه‌ره‌به‌وه‌ هاوکاری کراون و یارمه‌تی دراون بۆنمونه‌ نه‌زار خه‌زره‌جی، وه‌فیق سامه‌رایی، مه‌لا عوزێر، قاسم ئاغا هتد. ته‌نانه‌ت سه‌رانی ده‌سه‌ڵاتی کوردی له‌ هه‌وڵه‌کانی رزگارکردنی تاوانباری ئه‌نفال سوڵتان هاشم له‌ ده‌ستی دادگا ده‌ستیان هه‌بوو.

ئه‌و سه‌رۆکجاشانه‌ تاوانیان به‌رامبه‌ر به‌ نه‌ته‌وه‌ به‌گشتی و خه‌ڵکی ئاسایی کوردستان ئه‌نجام داوه‌. دادگاییکردنی ئه‌وانه‌ یه‌که‌م به‌هۆی به‌شداریان له‌ تاوانی گه‌لکوژی ئه‌نفالدا، دووه‌م به‌هۆی تاوانه‌ که‌سییه‌کان به‌پێی کانونی جیهانی و دادگا جیهانیه‌کان پرۆسه‌یه‌کی دادوه‌رانه‌ و پێویسته‌. بوونی ئه‌م پرۆسه‌یه‌ بۆ دووباره‌ نه‌بوونه‌وه‌ی تاوان، گه‌یشتنی که‌سوکاری قوربانیان به‌ ره‌وایه‌تی، سزاوه‌رگرتن له‌سه‌ر تاوان، قه‌ره‌بووکردنه‌وه‌ی که‌سوکاری قوربانیان ئه‌نجامی پێویستی پرۆسه‌ی دادگاییکردنن که‌ بۆ ئاشتی و ئارامی له‌ کۆمه‌لگه‌دا و دووباره‌نه‌بوونه‌وه‌ی ئه‌م جۆره‌ تاوانانه‌ له‌ داهاتوودا گرنگن. 

له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی باشوری کوردستانه‌ که‌ له‌ ئاستی ئه‌م پرۆسه‌یه‌ دابێت و تاوانبارانی وه‌کو قاسم ئاغا ده‌ستگیر بکرێن و بدرێنه‌ دادگا. په‌نادان و هاوکاری و رزگارکردنی ئه‌و سه‌رۆکجاشه‌ تاوانبارانه‌ کارێکه‌ دژی پرۆسه‌ی دادوه‌ریه‌، دژی به‌رژه‌وه‌ندی نیستیمانی و نه‌ته‌وه‌ییه‌، دژی به‌رژه‌وه‌ندی که‌سوکاری قوربانیانه‌ و ژێرپێخستنی داوای ره‌وای ئه‌وانه‌. به‌رژه‌وه‌ندی پارت و خێل هه‌رچی بێت ناتوانێ دادگاییکردنی تاوانباران وه‌کو مافێکی نه‌ته‌وه‌یی و که‌سیی زیانپێکه‌وتوان به‌لاوه‌ بنێت. که‌ به‌رژه‌وه‌ندی پارت و خێل وخێزان به‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌ زاڵه‌ ئاماژه‌یه‌ به‌ لاوازی ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی ده‌سه‌لاتداران. ئه‌وه‌ ده‌رده‌خات که‌ نه‌ته‌وه‌ له‌ قه‌یران دایه‌، ئه‌م قه‌یرانه‌ش ده‌یان ساڵه‌ هه‌یه‌.

تێبینی: ئه‌م وتاره‌ له‌ رۆژنامه‌ی میدیا بلاوکراوه‌ته‌وه‌، له‌وێ هه‌ندێ ده‌ستکاری کراوه‌. ئه‌مه‌ ده‌قی وتاره‌که‌یه.‌

شاخه‌وان شۆڕش

14ی ئۆکتۆبه‌ری 2010