ئەحمەد فەقێ ڕەش: شۆڕشگێڕێکی تیرۆرکراوی لەبیرکراو
بەپێی پلانێکی داڕێژراو لەژێر چەتری ئێران و پارتیدا دوو پێشمەرگەی پارتی ئازاد عەریف شێخە و ڕەسول حوسێن سەرکردەی حزبی سۆسیالیست ئەحمەد فەقێ رەش لە شاری شنۆ لە ڕێککەوتی ٢٦/١١/١٩٨٥ دا تیرۆر دەکەن. تیرۆرکردنی ئەحمەد فەقێ ڕەش و هاوکاری و پشتگیری سەرکردایەتی پارتی لە بکوژان و تاوانباران، پشتگیریە لە تاوانی سیخوڕی و ناپاکی، لە تاوانی تیرۆرکردنی پێشمەرگە. ئەوەش ژێرپێخستنی مافی یاسایی کەسوکاری قوربانیان و گەل لەگەیشتن بە دادوەری و قەرەبووکردنەوەیان.
ئەحمەد فەقێ ڕەش: شۆڕشگێڕێکی تیرۆرکراوی لەبیرکراو
لەو رۆژەوەی چینەهوشیارەکەی کۆمەڵگەی کوردستان لەوە گەیشتووە کە مافی گەلی کوردستانە خۆیان سەرداری وڵاتی خۆیان بن و خۆیان بڕیار لەسەر چارەنوسی خۆیان بدەن، لەوڕۆژەوە کاروانی خەباتی ڕزگاریخوازی هەنگاوی بەرەو ئاسۆ لەژێر دروشم و ئاواتی جیاجیادا گرتۆتەبەر. لەو کاروانەدا فەرماندە و سەرکردەی چاونەترس و بەتوانا سەریان هەڵداوە و هاتوونەتە نێو کاروانی خەبات و گیانی به‌هاداری خۆیان بێباكانه به‌خشیووه. ئەو شۆڕشگێرانە هاوشانی سەدان هەزار تێکۆشەری هاوسەنگەر و خەباتیان بە خوێنی گەشیان گوڕیان بە خەباتی گەل داوە و بوونەتە ئەستێرەی دره‌وشاوی ئاسمانی كاروانی خەباتی ڕزگاریخوازی گەل. ده‌كرێ بڵێین ئەو مرۆڤانە خوێنی دەمارەکانی جەستەی شۆڕشی خەڵکی ژێردەستەی کوردستانن. لە باشوری کوردستاندا نمونەی ئەو فەرماندە و سەرکردە لێهاتو و شۆڕشگێرانە له‌هه‌ر ده‌ڤه‌ریكدا ناوه ناوه ده‌ركه‌وتوون و گه‌یشتوونه‌ته لوتكه، خەباتگێڕی نەمر ئه‌حمه‌د فه‌قی ئەحمه‌د ناسراو به ئەحمەد فەقێ ڕەش یەکێ لەو مرۆڤە شۆڕشگێرە کوردستانیانەیه کە لاپەرەکانی خەباتی ڕامیاری تەژیە لە قارەمانی و سەروەری. دیاره ژیان و خه‌باتی ئه‌و سه‌ركرده نه‌مره زۆر له‌وه زیاتره كه‌لێره‌دا له‌سه‌ری وگوتراوه و نوسراوه، بۆیه ئه‌وه‌ی لێره‌دا نوسراوه تەنها هه‌وڵێكی بچوكه بۆ تیشك خستنه‌سه‌ر ژیانی ئه‌و مرۆڤه شۆڕشگێڕه له‌بیركراوه و ئاكامی جه‌رگبڕی.
ئەحمەد فەقێ ڕەش لە گوندی رۆست لە بناری چیا، لە ژینگەی كویستانیكی سه‌رسپیدا کە ڕازاوه‌ته‌وه به‌گوڵزاری دڵرفینی مێرگ، کێوی رەوەزەکانی شاخ، رەز و باغی شیو و قەتپاڵ، داربەڕ و مازوو و دارەبەن، کانی و ڕووباری سازگار، كه‌پروسابات، خانووی بەردوقوڕی کوردەواری، لە باوەشی گەرمی خێزانە جوتیارێکی کۆڵنەدەر و ماندونەناس لە ساڵی ١٩٤٩ دا چاوی هەڵینا و پەروەردەبوو. له هه‌وارێكدا كه جریوه‌ی باڵنده‌ی ڕەنگین و پاساری، حیلەی ماین و ئەسپ، دەنگی بۆڕ و باریکی مانگا و مەڕ و بزن، لورەی گورگ، سەگوەڕی مێگەل و گوند، ئاسکی شاخ، بازی بێهەستی کەروێشکان، کۆلارە و هەڵۆی هەڵگورد، هاژەی ڕووبار، دوکەڵی بەیانی و ئێوارانی لولەی بانی خانووەکان، بۆن و بەرامی ئاوایی، تێکەڵێکی لەنرخنەهاتوو و لێکدانەبڕاوی سروشتی کوردەواری بنار و دۆڵ بوون.
ئەحمەد فەقێ رەش لەگوندى رۆست خوێندنى سەرەتایى ته‌واو ده‌كات، بۆ درێژەدان بەخوێندن ده‌چێته شاری رەواندز، لەوێ تاپۆلى سێى ناوەندى ده‌خوێنی. بەهۆى کۆچیدوایی دایکى دەگەرێتەوە گوندى رۆست، واز لەخوێندن دەهێنیت و بەکاروبارى کشتوکالى و ڕەز و باخچە خەریک دەبێت. به‌مجۆره ئه‌و له‌ته‌مه‌نیكی زوودا ناچاربووه شان بداته‌‌به‌ر ئه‌ركه‌كانی ژیان، وه ورده ورده ئاشنایه‌تی له‌گه‌ل هه‌وراز و نشیوی ژیاندا په‌یدابكات. ئەو چۆن مرۆڤەکانی گوندی خۆشدەویست و لە گوێگرتن و گفتولوفتی خۆشیان ماندوونەدەبوو، ئەوهاش خۆشەویستی قەدپاڵ و ڕەز و باغ و هه‌وای پاك و ئاوی سازگاری هەرێمەکە بوو. ئەو لەگەڵ وه‌شاندنی تەور و لە دروستکردنی کەپروساباتدا، لەگەڵ پێمەڕەكردنی زەوی ناو باغدا، لە قوڕکاری کرێکاری و کاری جوتیاری رۆژانەیدا لە ئازارەکانی هەژاران و جوتیارانی کۆمەڵگەی کوردەواری گەیشت و بۆیان ده‌سوتا. به‌پێچه‌وانه‌وه دژی نارەوایی دەرەبەگ و دەسەڵاتی داگیرکەر بوو، بۆیه له ته‌مه‌نیكی زوودا بیری له‌به‌رنگاربوونه‌وه و خه‌باتی ڕزگاری كردۆته‌وه. ئەو بەناچاری ده‌ستبه‌رداری ژیانی گه‌نجایه‌تی بووه و چۆته قۆناغی به‌رپرسیاری و كاری ڕامیاری. ئه‌و بڕیاریدا هەگبەی زامەکانی گەل بخاتە سەرشانی، رێگەی خەباتی ڕزگاری بگرێتەبەر و بەرەو ئاسۆ هەڵکشێت.
ئەحمەد فەقێ رەش لە سالى ١٩٦٥دا پەیوەندى بە خەباتی چەکداری ئەیلولەوە دەکات و لە ساڵی ١٩٦٧ دا بەشدارى خولى کادیران دەکات، دواتر وەکو ئەندامى لیژنەى ناوچەى بالەک درێژە بە خەبات دەدات تاکو تێکچوونی خه‌باتی چه‌كداری له به‌هاری ساڵی ١٩٧٥دا. لە دوای ڕێکەوتنی جەزائیر لەنێوان شای ئێران و سەدام حوسێندا کە بۆ نەهێشتنی خەباتی چەکداری کورد لە باشوری کوردستاندا مۆرکرا و بووەهۆی هەرەسی خەباتی چەکداری ئەیلول، وەکو زۆرینەی کادیر و پیشمەرگەکانی خەباتی چەکداری ئەو سەردەمە ئاوارەى ئێران دەبێت و دواتر دەگەڕێتەوە عێراق، پاشان دووردەخرێتەوە بۆ ناوەراستى عێراق، لەگوندێکى پارێزگاى ( نەجەف) نیشتەجێ دەکرێت. ئەحمەد فەقێ ڕەش بەرلەوەی بچێتەوە عێراق لەگەڵ کادیران و پێشمەرگە نارازیەکانی ناو پارتی هاموشۆی هەبوو و هاوڕایی لەگەڵ ئەوان سەبارەت بە هەڵە و پێشلکاریەکانی سەرکردایەتی پارتی بەگشتی و بنەمالەی بارزانی بەتایبەتی هەبوو، وه‌كو زۆر له كادیرانی ئه‌وسا لەگەڵ ئاشبەتاڵی خەباتی چەکداری نەبوو. بۆیە وەکو زۆر لە سەرکردە، کادیر و پێشمەرگەکانی ئەوسا بەئومێدی هەلگیرساندنەوەی خەباتی چەکداری لە زووترین کاتدا ڕێگەی گه‌رانه‌وه بۆ باشوری كوردستانی بنده‌ستی ئێراق هەڵدەبژێرێت. له‌به‌رئه‌وه‌ی كادیر بووه له‌لایه‌ن ڕژێمی بەعسه‌وه بۆ خوارووی ئیراق دوورده‌خریته‌وه. لەگەل سەرهەڵدانەوەى خەباتی چەکداری ڕزگاریخوازی لە ساڵی ١٩٧٦ دا دەگەڕێتەوە کوردستان و پاشان مال ومندالى بەجێدەێلێت و جارێکی دیکە دەگەڕیتەوە شاخ و ده‌چێته ڕیزه‌كانی بزوتنەوەی سۆسیالستی كوردستان. لەبەر شارەزایی و ئەزموونی لەخەباتی چه‌كداریدا دەکرێتە فەرماندەى هەرێمى ٩ ی باڵەک.
سنورى جوگرافیاى هەرێمى ٩ی باڵەک لەسۆران وخەتى هاملتۆنەوە تا حاجى ئۆمەران و سنورى تورکیاى دەگرتەوە، لە ساڵی ١٩٧٦ ـەوە ئەو هەرێمە لەلایەن بزوتنەوەی سۆسیالیستەوە دامەزرا. هەرێمەکە لەسێ کەرت و چەند مەفرەزەیەک پێک هاتبوو. کەرتى روست، کەرتی شێوەزوور و کەرتی گەڵاڵە.
کارەساتی هەکاری: بەرلەوەی کارەساتی هەکاری ڕووبدا، لە بەرهاری ١٩٧٨ دا لەژێر سەرپەرشتی گیانبەختکردوان دکتۆرخالید و حسین بابەشێخدا هیزێکى پێشمەرگەی ٥٠٠ کەسی دێنە هەرێمەکە. لەوێ داوا لە ئەحمەد فەقێ ڕەش دەکرێت کە هاوکاری هێزەکە بکەن. لەوێوە بەیەکەوە بەرەو سنوری باکوری کوردستانی بندەستی تورکیا بەڕێدەکەون و لە دۆلی خواکورک دەمێننەوە. هێزێکی دیکەی ٥٠٠ کەسی لەژێرسەرپەرشتی گیانبەختکردوو عەلی عەسکەریەوە دەگەنە ئەوێ. لە ١٣ی مانگی ئایاری ١٩٧٨ دا هێزێکی گەورەی ڕژێمی بەعس بەپالپشتی کۆمەڵێ کۆپتەر و چەکی قورس هێرشێکی گەورە و بەربڵاو دەکاتەسەر دۆڵی خواکورک و گوندەکانی جۆرجا، ئاڵموش و بێسۆک. ئەو رۆژە تا شەو شەڕ دەبێت. دوای تاریکبوون هێزەکەی پێشمەرگە دەتوانن لە ڕوبار بپەڕنەوە و سنوری ئێراق-تورکیا ببڕن و بچنە سنوری باکوری کوردستان لە سنوری ماسیرۆی شەمزیناندا. ئەحمەد فەقێ ڕەش و هێزەکەی تا ئەوێ لەگەڵیان دەبن، پاشان ئەحمەد فەقێ ڕەش لەگەڵ ٢٥ پێشمەرگەیدا دەگەڕێنەوە سنوری هەرێمی باڵەک، بەڵام هەندێ لەپێشمەرگەکانی لەگەڵ هێزە گەورەکەدا دەمێننە. ئەو هێزە گەورەیەی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان کە زۆرینەیان پێشمەرگەی بزوتنەوەی سۆسیالیست بوون مەبەستیان بووە بەرەو سنوری سوریا بچن و لەوێ چەک بهێنن. ئەو هێزە گەورەیە لەلایەن هێزەکانی قیادەی موەقەتە (سەرکردایەتی کاتی پارتی دیموکراتی کوردستان کە ئەوسا سامی عەبدوڵرەحمان سکرتێری بوو) لە گەلی بازێی هەکاری و شوێنی دیکە لێیان دەدرێ، خەڵکی ناوچەکەش لەسەر داوای قیادەی موەقەتە دژی هێزەکە دەوەستنەوە و هاوکاریان ناکەن و خۆراکیان پێنادەن. لەئەنجامدا هێزەکەی پیشمەرگە تووشی شکست و شکان دەبێت و پەرتەوازەیان پێ دەکرێت. هەندێ دەکوژرێن، گەلێکیان بەدیل دەگیرێن، هەندێ خۆیان دەدەنەوە دەست ڕژێمی بەعس، هەندێ هەرچۆنی بێ خۆیان ڕزگار دەکەن و دەگەڕێنەوە سنوری باشوری کوردستان. گیانبەختکردوان دکتۆر خالید، عەلی عەسکەری و حسین بابەشێخ کە سەرکردایەتی هێزەکەیان دەکرد بەدیل دەگیرێن پاشان بەبڕیاری سەرکردایەتی قیادەی موەقەتە گولەباران دەکرێن. هەندێ لە پێشمەرگەکانی هەرێمی ٩ کە بەدیل گیرابوون، بێچەک دەگەڕێنەوە.
دوای کارەساتی هەکاری کێشەکانی ناو یەکێتی زیاددەبن و دەگەنە ئاستی نەگەیشتن بەیەک، سەرکردایەتی بزوتنەوە بڕیاری هاتنەدەرەوە لە نیمچەبەرەی یەکێتی دەدەن. بەشێک لە پێشمەرگەکانی هەرێمی ٩ ی باڵەک لەگەڵ یەکێتی دەمێننەوە. بەڵام ئەحمەد فەقێ ڕەش و زۆرینەی پێشمەرگەکانی لەگەڵ بزوتنەوەی سۆسیالیستدا دەمێننەوە.
به‌شداری ئه‌حمه‌د فه‌قی ڕه‌ش له شۆڕشی ڕزگاریخوازی رۆژهه‌ڵاتی كوردستاندا له ساڵی ١٩٧٩ دا
له دوای روخانی ڕژێمی دیكاتۆری حەمەڕەزا شای ئێران لە سەرەتای ساڵی ١٩٧٩ دا، شۆڕشی گه‌لانی ئیران كه‌وته بۆسه‌ی ئیسلامیسته‌كان و جڵه‌وی كه‌وته ده‌ست ره‌وتی ئایه‌توللا خومه‌ینی، رژیمی ئیسلامی دامه‌زراو و ده‌سه‌ڵاتی نوێی ئیسلامی ده‌ستیكرد به سه‌ركوتكردنی خه‌ڵكی ئازادیخوازی ئیران له‌نیویاندا خه‌لكی كوردستان. خومه‌ینی فه‌توای دژی كوردان ده‌ركرد و كوردی وه‌كو دوژمی خودا و ڕژێمی ئیسلامی ئێران ناوزه‌دكرد، به‌پێی سوره‌تی ئه‌نسار كوشتاری كوردانی ڕه‌واكرد. به‌مجۆره ڕژیمی ئیسلامی ئێران هێرشه‌كانی بۆ سه‌ر رۆژهه‌ڵاتی كوردستان ده‌ستپیكرد. له‌هه‌مان كاتدا هیزی پێشمه‌رگه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان له‌ژێر سه‌رپه‌رشتی حزبی دیموكراتی كوردستاندا پێوستی به ئه‌زموون و شاره‌زایی فه‌رمانده و پێشمه‌رگه‌كانی باشوری كوردستان هه‌بوو. بۆیه ژماره‌یه‌كی زۆر له سه‌ركرده و كادیر و پێشمه‌رگه‌كانی باشوری كوردستان به مه‌به‌ستی هاوكاری ڕوویان له رۆژهه‌ڵاتی كوردستان كرد. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته حزبی سۆسیالیستی كوردستان له‌لایه‌ن خۆیه‌وه كۆمه‌ڵی فه‌رمانده و هیزی پێشمه‌رگه ده‌نێرێته رۆژهه‌ڵاتی كوردستان، وه له ڕیككه‌وتی ٢٣\٨\١٩٧٩ دا فەرماندەی پارتیزان ئه‌حمه‌د فه‌قی ڕه‌ش به‌خۆی و هیزیكی پیشمه‌رگه به‌شداری له شۆڕش و خه‌باتی چه‌كداری رۆژهه‌ڵاتی كوردستان له دژی سوپای داگیركه‌ری ڕژیمی ئیسلامی ئیراندا ده‌كه‌ن.
به‌هۆی توانا و شاره‌زایی ئه‌و له شه‌ڕی پارتیزانیدا رۆڵی سه‌ركرادیه‌تی هێزێكی پێشمه‌رگه‌ی له ده‌ڤه‌ری خانه‌دا پێده‌سپێردرێت و شانبه‌شانی هێزه‌كانی حزبی دیموكراتی كوردستان به‌ره‌نگاری سوپا و پاسداری ڕژێمی ئیسلامی ده‌بنه‌وه. له‌و ماوه‌یه‌دا به‌سه‌رپه‌رشتی ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش و ئاغای كه‌ریمی كه فه‌رمانده‌یه‌كی لێهاتووی حزبی دیموكرات بوو به‌هاوبه‌شی كۆمه‌ڵێ چاڵاكی و به‌ره‌نگاربوونه‌وه ئه‌نجام ده‌درێن. ئێمە لێرەدا زانیاریمان لەسەر هەموو چاڵکیەکانی ئەوسا نییە بەڵام بەپێی هەندێ بڵاوکراوەی ئەوسا دەکرێ ئاماژە بە هه‌ندێ له چاڵاكیه سه‌ربازیه‌كان بکەین: له ڕێكه‌وتی ٢٨\٨\١٩٧٩ دا له‌ژێر سه‌رپه‌رشتی ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش و ئاغای كه‌ریمیدا هێرش ده‌كرێته‌سه‌ر سه‌ربازگه‌ی جه‌ڵدیان، كه سه‌ربازگه‌یه‌كی به‌هێز و ناوزڕاوی ڕژێمی ئیسلامی بوو، شه‌ڕێكی گه‌وره به‌رپا ده‌بێت و هێزه‌كانی پێشمه‌رگه ده‌توانن زیانی گیانی و ماددی گه‌وره به دوژمن بگه‌یه‌نن. له ٣٠\٨\١٩٧٩ دا بۆسه‌یه‌ك بۆ هێزێكی سه‌ربه سوپای پاسداران داده‌نێنه‌وه، له ئه‌نجامدا ژماره‌یه‌ك پاسدار ده‌كوژرێن. له ٢ و ٣ ی ٩\١٩٧٩دا تۆپبارانی سه‌ربازگه‌ی خانه دووجار له ماوه‌ی دوو رۆژدا ده‌كه‌ن و زیانی گیانی و ماددی به دوژمن ده‌گه‌یه‌نن. جگه‌له‌و شه‌ڕانه چاڵاكی دیكه‌ی زۆر لێره و له‌وێ ئه‌نجامدەدرێن، چاڵاكیه‌كانی و ئازایه‌تی ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش بوونه‌هۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی ناوی ئه‌و له نێو خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌دا، به‌جۆرێك ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش بووەتە فەرماندەیەکی پێشمەرگەی دوژمنشكێن و ئه‌فسانه‌یی له ناوچه‌كه‌دا و به‌تایبه‌تی ترسێكی گه‌وره‌ی خستبووه نێو بنكه و سه‌ربازگه‌كانی ڕژێمی ئیسلامی له ناوچه‌كه‌دا. ئه‌و چاڵاكیانه‌ی ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش بوونه‌هۆی ئه‌وه‌ی سوپای پاسداران و ده‌زگای ئیتلاعات هه‌وڵه‌كانیان بۆ له‌ناوبردنی ئه‌و بخه‌نه‌گه‌ڕ، به‌ڵام نه‌یانتوانی لێی نزیككه‌ونه‌وه و زیانی پێبگه‌یه‌نن. دوای ماوه‌یه‌ك شه‌ڕ و پێكدادان گفتوگۆ له نێوان ڕژێمی ئیسلامی و حزبی دیموكراتی كوردستان ده‌ستپێدەکات و شه‌ڕ بۆ ماوه‌یه‌ك دەوەستێ. وه‌كو پێزانین بەتوانا و هاوکاری ئەو له ١٨\١١\١٩٧٩ دا ئه‌حمه‌د فه‌قێ ره‌ش و هێزه‌كه‌ی له‌لایه‌ن حزبی دیموكراتی كوردستانه‌وه بانگهێشت دەكرێن. له ٢١ ی ئه‌و مانگه‌دا هێزه‌كه‌ی ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش و هێزه‌كه‌ی ئاغای كه‌ریمی به گوتنی سرودی شۆڕشگێری و نیشتیمانی له بۆنه‌یه‌كی پێشمه‌رگانه‌دا له‌لایه‌ن خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌دا گوڵباران و شیرینیباران دەکرێن و به‌و شێوه‌یه به‌چه‌پڵه‌ڕێزانی ئاپۆڕای خه‌لك له‌مبه‌روئه‌وبه‌ری ڕێگه‌ی سه‌ره‌كیدا هه‌ردوو فه‌رمانده و هێزه‌كانیان دەگەنە ناو شاری خانێ. دوای به‌جێهێنانی ئه‌ركی كوردستانیانه و تۆماركردنی ده‌یان چاڵاكی و داستانی كه‌موێنه سه‌ركرده‌ی نه‌مر ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش و پێشمه‌رگه‌كانی ده‌گه‌ڕێنه‌وه دیوی باشوری كوردستان لە ناوچەی باڵەک. دیاره وه‌كو پیشه‌ی له‌مێژینه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارانی ئێران، ده‌زگا سیخوڕیه‌كانی ڕژێمی ئیسلامی به‌دوای تیرۆركردنی هه‌ردوو فه‌رمانده ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش و ئاغای كه‌ریمیه‌وه بوون. به‌داخه‌وه دوای چه‌ند ساڵێك فه‌رمانده‌ی لێهاتوو ئاغای كه‌ریمی له‌لایه‌ن ڕژێمی ئیسلامیه‌وه تیرۆر ده‌كرێت و ده‌چێته ڕیزی شه‌هیده سه‌ربه‌رزه‌كانی ڕێگه‌ی ڕزگاری كوردستان.
ئەحمەد فەقێ ڕەش فەرماندەیەکى لێهاتووى سه‌ربازی و سیاسى بوو، لەناو جەماوەر و هەڤالانیدا خۆشەویست بوو، کەسێکى سادە و قسە خۆش بوو، گیانی هاوکاری و هەرەوەزی بەهێزبوو، خاوەنی ورەیەکی بەرزی خەبات بوو. له ئه‌ركی رۆژانه‌ی پیشمه‌رگایه‌تیدا هاوشانی پێشمه‌رگه‌كان به‌شداری له‌كاره‌كاندا ده‌كرد، له چاڵاكیه‌كاندا له پێشه‌وه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كاندابوو. به‌هۆی ژیری له مامه‌له‌ی له‌گه‌ڵ پێشمه‌رگه‌كانیدا هه‌میشه ته‌بایی و گیانی هاوكاری له‌نیوان پێشمه‌رگه‌كانیدا زاڵ بوو. ژیری و لێهاتوویی هۆکاری ئەوەبوون کە لە کۆنگرەى یەکەمی حزبی سۆسیالستی یەکگرتووی کوردستاندا له ساڵی ١٩٨١دا بە ئەندامى کۆمیتەی ناوەندی سەرکردایەتى حزبی سۆسیالیست هه‌لبژێردرا. دوای کۆنگرە وەکو ئەندامی سەرکردایەتی و فەرماندەی هەرێمی ٩ ی باڵەک دەگەڕێتەوە ناوچەی باڵەک و درێژە بەخەباتی دەدا.
له ساڵی ١٩٨٣ دا دوای سه‌رهه‌ڵدانەوەی شه‌ڕی براكوژی و هێرشی هێزه‌كانی یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستان بۆسه‌ر باره‌گاكانی حزبی سۆسیالست و حزبی شیوعی له ئاشقوڵقه و قڕناقه و پشتئاشاندا كه‌بووه‌هۆی شكستی گه‌وره و له‌ده‌ستدانی سه‌دان سه‌ركرده و كادیر و پێشمه‌رگه‌ی به‌توانا، كێشه ناوخۆیه‌كانی حزبی سۆسیالست ته‌شه‌نه ده‌كه‌ن. لە ٩/٨/١٩٨٣ دا سەرکردایەتى حزبی سۆسیالست بۆگوندى زێوکە ده‌گوازرێتە‌وه، لە گوندی زێوکە یەکەم کۆبوونەوەى سەرکردایەتى بەبەشدارى زۆرینەى ئەندامانى کۆمیتەى ناوەندى ئەنجامده‌درێت و ئاڵوگۆڕی ڕێكخراوه‌یی ئه‌نجام ده‌درێن. لەبەر کێشەکانی ئەوسا و بەهۆی توانای ئەو ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش ده‌گوازرێته‌وه سه‌ركردایه‌تی و له شوێنی ئه‌ودا ئه‌نوه‌ر سه‌عید ئاغا ده‌كرێته فه‌رمانده‌ی هه‌رێمی ٩ی باڵه‌ك. دوای ئه‌وه سه‌ركردایه‌تی حزبی سۆسیالست ده‌گوازرێته‌وه دۆڵی خواكورك له گوندی شوشان. بەپێی گێڕانەوەی هاوڕێیانی ئەو سەردەمەی ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش له‌وكاته‌دا بەهۆی ئەزموونی زۆری و توانای سەربازی و سیاسی گرنگی بوونی ئەو بەڕوونی دیاربووە و توانیویەتی جۆرێک لە ئارامی به كادیر و فه‌رمانده و هێزی پێشمه‌رگه له‌وێدا ببه‌خشێت و ئازاره‌كانیان سوكبكات.
تیرۆرکردنی سەرکردەی سۆسیالیست ئەحمەد فەقێ ڕەش چۆن و لەبەرچی؟
بەپێی پلانێکی داڕێژراو لەژێر چەتری ئێران و پارتیدا دوو پێشمەرگەی پارتی ئازاد عەریف شێخە و ڕەسول حوسێن سەرکردەی حزبی سۆسیالیست ئەحمەد فەقێ رەش لە شاری شنۆ لە ڕێککەوتی ٢٦/١١/١٩٨٥ دا تیرۆر دەکەن. لە خوارەوە وردەکاری زیاتری ئەوسا و هۆکاری تیرۆرکردنەکە بخوێنەوە.
بەداخەوە باشوری کوردستان ئەو بەشەی کوردستانە کە تووشی ده‌رز و شەقبوونی سیاسی بووە، لەزووەوە و بەتایبەتی لە شەستەکانی سەدەی رابردووەوە خۆفرۆشی و نۆکەری و بێگانەپەرستی لەنێو پارتە رامیاریەکاندا گەرای کردووە، حزبەکان له‌پێناوی به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تیاندا ئاماده‌ن زیان به‌یه‌كتر بگه‌یه‌نن و هاوکاری داگیرکەران دژی یەکتر بکەن. دووبەرەکی و دژایەتی یەکتر له نیوسه‌ده‌ی ڕابردوودا زیانی کوشندەی بە خەباتی ڕزگاری نیشتیمانی ئەو بەشە گەیاندووە و بۆتە بەربەست لەبەردەم پێشکەوتن و گەشەکردنی گەلدا، هەروەکو ئەو ده‌رزه سیاسیە کوشندەیە کاریگەری خراپ و تێکدەرانەی لەسەر هەموو بوارەکانی ژیان و پێشکەوتنی کۆمەڵگەوە نوواندووە و تائێستاش بەردەوامە. بۆیە ئاماژە بەو لایەنە دەکەین، چونکە تێکۆشەری نەمر ئەحمەد فەقێ ڕەش بووە قوربانی ده‌ستی چەند چەکدارێکی كورد كه له‌لایه‌ن پارتێكی سیاسیه‌وه پشتگیریکران و ئێستاش پەنادەدرێن. جێگەی بیرخستنەوەیە، کەوا ئەو جۆرە تاوانکاریە لێرە و لەوێدا روویانداوە و لەلایەن پارتە سیاسیەکانەوە لەژێر بەرژەوەندیە نانیشتیمانیەکاندا بەرگری لێکراوە. بۆیە ئەو تاوانەی لێرەدا نوسراوە یەکەم نمونە نییە.
لە ساڵی ١٩٧٩ دا هێرشه‌كانی ڕژێمی ئیسلامی ئێران بۆسه‌ر شاره‌كانی كوردستان بوونه‌هۆی شكان و كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی حزبی دیموكراتی كوردستان بۆ شاخه‌كان و ناوچه سنوریه‌كان. له‌داوی ئەوە سەرکردایەتی حزبی سۆسیالیستی كوردستان په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ڕژێمی ئیسلامی ئێران دەبه‌ستێت، به‌مجۆره هاتووچۆ دروست دەبێت. وەکو لەبەشی یەکەمدا گوترا له ئه‌نجامی داگیركردنی باره‌گاكانی سه‌ركردایه‌تی حزبی سۆسیالیست له ١٩٨٣ دا لەلایەن هێزەکانی یەکێتی نیشتیمانی کوردستانەوە، حزبی سۆسیالیست باره‌گای سه‌ركردایه‌تی گواسته‌وه گوندی زێوكه، هه‌روه‌ها زۆربه‌ی به‌رپرس و فه‌رمانده‌كان ماڵومنداڵیان برده شاره‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان. ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش بانگكرایه‌وه سه‌ركردایه‌تی له زێوكه، به‌مجۆره له هه‌رێمی ٩ ی باڵه‌ك نه‌ما. بۆیه ئه‌ویش ماڵه‌كه‌ی ده‌گوازێته‌وه دیوی كوردستانی ئێران و له‌شاری ورمێ نیشته‌جێ ده‌بن. هه‌رچه‌نده ئه‌و دڵنیا نه‌بوو و زۆر به گومان بوو، چونكه ده‌یزانی ڕژێمی ئیسلامی ئێران چاڵاكیه‌كانی ئه‌ویان دژ به هێزه‌كانی ڕژێمی ئیسلامی لەساڵی ١٩٧٩دا لەبیرنه‌كردووه و به‌دوایه‌وه‌ن و له‌ده‌رفه‌ت ده‌گه‌ڕێن. زۆرجار لای هاوڕێ پێشمه‌رگه‌كانی ده‌یگوت “هه‌رگیز له‌وانه دڵنیانیم، ڕۆژێ ئه‌و دڕندانه ده‌مكوژن!”. جگه‌له ڕژێمی ئیسلامی له‌به‌رئەوەی فەرماندەیەکی مەفرەزە سەرەتایەکانی هەڵگیرسانەوەی خەباتی چەکداری بوو و کەسێکی ناودار و خۆشه‌ویست بوو له‌ناوچه‌كه‌ی خۆیدا، له‌لایه‌ن لایه‌نه سیاسیه رکابەرەکانیشەوە ململانێی كراوه، به‌ڵام ئه‌و كه‌سایه‌تیه‌كی به‌هێزی هه‌بوو و ملكه‌چی داواكاری هیچ لایه‌نێک نه‌بووە. بەپێی زانیاریەکان لەلایەن پارتی دیموکراتی کوردستانەوە دژایەتی کراوە. دیارە ئەوسا پارتی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ڕژێمی ئیسلامی ئێراندا له‌وپه‌ڕی به‌هێزیدا بوو و له به‌ره‌كانی شه‌ردا دژی سوپای ئێراق هاوكاری سوپای ئێرانیان بەخەستی ده‌كرد، هه‌روه‌ها به‌بوونی كه‌سێكی به‌هێزی وه‌كو ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش له ناوچه‌كه‌دا واپێدەچێ دڵخۆش نه‌بوون، جگەلەوە هۆکاریتریش هەبوون (لەخوارەوە نوسراوە) کەوابکەن پارتی ئارەزووی ئەو نەکەن. له‌و سه‌روبه‌نده‌دا لە هاوینی ساڵی ١٩٨٤ دا لەکاتێکدا سەرکردایەتی حزبی سۆسیالست لەلاوازیدا بوو و لە گوندی زێوکە بووە، هێزی پارێزگاری ئەوتۆی لێ نەبووە، هێزێكی پارتی دیموكراتی كوردستان به سه‌رپه‌رشتی بابه‌كر زێباری به‌سه‌ر سه‌ركردایه‌تی حزبی سۆسیالستدا ده‌ده‌ن. پێشمەرگەی دێرین ئازاد کاکل لەبەرگی دووەمی بیروەریەکانیدا ئاماژە بەوە دەکات کە ئەوسا پارتی زۆر دژی حزبی دیموکرات بوون و بەهاوکاری هێزەکانی ئێران بەدوای پێشمەرگەکانی دیموکراتەوە بوون، هەوڵیان دەدا حزبی سۆسیالیستیش بێننە سەنگەری خۆیان دژی حزبی دیموکرات بەڵام سەرکردایەتی سۆسیالیست بەتووندی دژی ئەو داوایەی پارتی دەوەستنەوە. لە لاپەرە ٤١ دا دەنوسێت: “لە کۆتایی مانگی ٧ دا هێزێکی هاوبەشی پارتی و پاسداری ئێران بە فەرماندەی بابەکر زێباری بەبیانووی گەڕان بەدوای پێشمەرگەکانی حزبی دیموکرات لەپەنای هاوپەیمانی لە کتوپرێک هێرشێکی فراوانیان کردە سەر بارەگای مەکتەبی سیاسی سۆسیالیست لەبناری شاخی سپی زێر (لە گوندی زێوکە) بە بیانووی ئەوەی پێشمەرگە و برینداری حزبی دیموکراتی ئێران لەناو بارەگای سۆسیالیست حەشار دراون. مەکتەبی سیاسی لەوکاتە هێزێکی ئەوتۆی لەبارەگای سەرکردایەتی نەبوو ئەوەی لێشی بوو زۆریان بێچەک بوون بە حسابیش ئەو ناوچەیە لەژێر ڕکێفی حکومەتی ئێرانە و ئەمانە، لە سەرکردایەتیش تەنیا مامۆستا مەلا ناسحی لێبوو. هێزەکانی پارتی و پاسداری ئێرانی بەچەکی هاوەن و هەموو جۆرە چەکێک تەقە لە بارەگای سەرکردایەتی دەکەن، بەڵام پێشمەرگەکانی سۆسیالیست لێیان بێدەنگ نابن، تەقەیان لێدەکەن، سێ کەسیان لی بریندرا دەکەن و یەکیان لێ دەکوژن، لە هێزەکانی ئێمەش هەڤاڵ ئاسۆ حەسەن سکرتێری یەکێتی لاوانی سۆسیالیستی کوردستان بریندار دەبێت…” هەروەها دەنوسێت: “مولازم بابەکری پارتی و هێزێکی ٥٠٠ – ٦٠٠ کەسی تێکەڵ لە پارتی و جەنگەهای نامنەزەمی ئێران کە هێزێکی تایبەتی پارتی و ئێران بوون کە پێیان دەگوتن گروی زەربەتی و بەتایبەت بەدوای دیموکراتدا دێ بە دێ دەگەڕان. مولازم بابەکر بەو بیانووەی کە گوایە برینداری دیموکرات لە ڕێگای کاک ئەحمەد فەقێ ڕەشەوە هاتوونەتە مەقەڕەکانی ئێمە، پارتیش بۆ ئەوەی سۆسیالیست بە ئێران تەمێ بکات کەتبوونە پێشیان…”
محەمەدی حاجی مەحمود لە بیرەوەریەکانیدا ئاماژە بەوە دەکات کە پارتی و ئێران لەبەرئەوە لە حزبی سۆسیالیست تووڕەبوون، چونکە سۆسیالیست بەیانی دەرکردبوو و رەخنەی لە پارتی و ئێران لە شەڕی حزبی دیموکرات گرتبوو و دژی شەڕەکە بوو، لە ڕادیۆکەی حزبی دیموکراتدا چەندجارێک بەیانەکە خوێندراوەتەوە، پارتیش بەیانەکەیان وەرگێڕابوو و دابوویانە ئێران، وە ئێرانیش لەبەرامبەر ئەوەدا دوو ئەندامی سەرکردایەتی سۆسیالیست سەید کاکە و مەلا ناسیح دەگرێت.
بەپێی گێرانەوەی هەندێ لە پێشمەرگەکانی ئەوسا گومانی زۆر هه‌یه كەوا مه‌به‌ستیان لەو بەسەردادانە كوشتنی ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش بووە، به‌ڵام ئه‌وكات ئه‌و بەسەردان چووبووە دۆڵی ڕوست و لەوێ نەبووە. کاتێ ئەحمەد فەقێ ڕەش بەو هەواڵە دەزانێ زۆر هەراسان دەبێ و ئەو پێشێلکاریەی پارتی بە کارێکی دوژمنانە دەبینێ، بۆیە ئەوان لە دۆڵی روست خۆیان بۆ شەڕ ئامادەدەکەن. ئەحمەد فەقێ ڕەش پێشمەرگەیەک دەنێرێتە سەرکردایەتی حزبی سۆسیالیست، بە پیشمەرگەکەدا کۆدێکی نهێنی دەنێرن، کە ئەگەر سەرکردایەتی رێگە بدات ئەوا ئەوان ئامادەن لە دۆڵی رۆست لە هێزەکەی پارتی بدەن. کۆدەکەش بەو شێوەیە بووە، ئەگەر سەرکردایەتی بڕیاری شەڕیدا لە ئێزگەدا ناوی نهێنی (ئاگر گەرمە) بگوترێت، بەڵام ئەگەر بڕیاری شەڕ نەبوو بگوترێت (مانگ لە چواردەیە). سەرکردایەتی حزبی سۆسیالیست دژی هەڵگیرساندنی شەڕ دەبێت، بۆیە کۆدی مانگ لە چواردەیە لە ئیزگەدا دەگوترێتەوە. دوای ئەوە ئەحمەد فەقێ ڕەش و هێزەکەی بەرەو سەرکردایەتی حزبی سۆسیالیست دەگەڕێنەوە، لە رێگەدا تووشی هەندێ پێشمەرگەی پارتی دەبن، ئەو پێشمەرگانە سرێشمەیی دەبن. ئەحمەد فەقێ ڕەش نیازی هەبووە چەکیان بکات، بەڵام ئەو پێشمەرگانەی کە لەگەڵیدابوون لەبەر ناسیاویان لەگەڵیاندا ڕێگەیان پێ گرتووە. ئەحمەد فەقێ ڕەش لەوێ بە توڕەیەوە بەو پێشمەرگە پارتیانە دەڵێ، “بە ئیدریس بڵێن، باچیتر منداڵوتاڵان بۆ سەرکردایەتی نەنێرێت، ئەگەر پیاوە با بەخۆی بێت”. سەرکردایەتی پارتی بەوەیان زانیبۆوە. دواتر پارتی نێردەیەک بۆ ئاشتبوونەوە دەنێرێت. نێردەکەی پارتی لەژێر سەرپەرشتی فه‌ره‌نسۆ هه‌ریری دەبێت، لە دانیشتنەکەدا فەرەنسۆ هەریری به‌شێوه‌ی گاڵته بە ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش دەڵێ “هاتتین به‌ڵام لێره‌نه‌بووی!”. ئه‌ویش له‌وه‌ڵامدا ده‌ڵێ “خۆزگه لێره‌بام، ئه‌وجا ده‌تانزانی ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش كێیه!”.
ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش بوونی خۆی له ئێران پێخۆش نه‌بووە، جارجاره بۆ پارێزگاری خۆی دەمانچەیەکى هه‌ڵگرتووە كه لەژێرپشدێنەکەی و ساقۆیە‌كه‌یدا شاردوویەتیەوە، حەزی نەکردووە بەچەکەوە ببیندرێت. دەگێڕنەوە کە زۆرجار گوتوویه‌تی “کە له‌ئێران لەئاوێنەدا خۆم بەچەکەوە دەبینم، وەکو جاش خۆم دێتە بەر چاو”. بۆیە زۆربه‌ی كاته‌كان بێ چەک بوو یان ئه‌گه‌ر هه‌ڵیگرتبا دەمانچەى بە شاراوەیی هەڵدەگرت.
حزبی سۆسیالستی كوردستان لە شەری ناوخۆی ١٩٨٣ – ١٩٨٤ دا ژمارەیەکی زۆر فەرماندە و کادیر و پێشمەرگە لەدەست دەدات، له ساڵی ١٩٨٤ و سه‌ره‌تای ساڵی ١٩٨٥ دا کێشە ناوخۆیه‌كان گەورەتردەبن و تەنگ بە پارتەکە هەڵدەچنن، ناكۆكی له‌نێوان ئه‌ندامانی سه‌ركردایه‌تی و ڕەخنە و ناره‌زایی له‌لایه‌ن ئه‌ندام و كادیرانی خواروو له سه‌ركردایه‌تی حزبی سۆسیالست، دەبنەهۆی ئه‌وه‌ی به‌شێك له فه‌رمانده و كادیر و پێشمه‌رگه له‌ژێر سه‌رپه‌رشتی قادر عه‌زیزدا جیاببنه‌وه و وه‌كو ئیتیجاهی شۆڕشگێر خۆیان دەناسێنن. دەگوترێت ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش تێگەیشتنی بۆ ڕەخنە و گلەیەکان هەبوو بەڵام له‌گه‌ل جیابوونه‌وه نه‌بووە. زۆر ناخایەنێ لەبەرەورووبوونەوەیەکی کتوپڕی هەندێ لە هێزەکانی هەردوولا فه‌رمانده‌ی بەتوانا و ناسراوی ده‌شتی هه‌ولێر قادر مسته‌فا دەبێتە قوربانی. ئەحمەد فەقێ ڕەش بەو هەواڵە زۆر تێکدەچێت، دوای ئه‌و ڕووداوه بەمه‌به‌ستی به‌هاناچوون و کۆکردنەوەی پێشمەرگەکان بڕیاری رۆیشتن دەدات. بڕیاربووە بچێتە شاری شنۆ و لەوێوە بۆ لای هێزەکانی پێشمەرگە. دوو لە پێشمەرگەکانی ڕۆژی پێشتر لە شاری شنۆ هەست دەکەن کە پێشمەرگەیەکی پارتی بەناوی ئازاد عەریف شێخە چاودێریان دەکات. ئەوانیش ئەوە بە ئەحمەد فەقێ ڕەش دەڵین و داوا دەکەن لەگەڵی بچن، بەڵام ئەحمەد فەقێ ڕەش ڕێگە نادات. دەگێڕنەوە و دەڵێن بەرلەوەی ماڵەکەی بەجێبهێڵێت کچە بچوکەکەی “پەخشان” لە ئامێز دەگرێت و زۆر ماچی دەکات، بە خێزانەکەی دەڵێت “واهەست دەکەم کچەکەم نابینمەوە، دڵم گوشراوە!”. بەتەنیا له ماڵه‌كه‌ی خۆیه‌وه كه له شاری ورمێ بوو به‌ره‌و شاری شنۆ به‌ڕێده‌كه‌وێت، ته‌نها ده‌مانچه‌یه‌كی پێبووه كه له‌ژێر پشدێن و چاكه‌ته‌كه‌یدا دەیشارێتەوە. له شاری شنۆ شه‌و له‌ماڵی دۆستێكی ده‌بێت. له به‌یانی ٢٦\١١\١٩٨٥ دا ماشێنێکی جێب به‌كرێده‌گرێت كه شوفێره‌كه‌ی كه‌سێكی بارزانی ده‌بێت به‌ناوی حه‌سه‌ن ئه‌حمه‌د، له‌لاپه‌ڕگه‌ی شار ده‌یه‌وێت هه‌ندێ مریشك بكڕێت و له‌گه‌ڵ خۆیدا بۆ پێشمه‌رگه‌كانی ببات، له‌و كاته‌دا له په‌نایه‌كدا له ناكاو دوو چه‌كدار هێرشیان ده‌كه‌نه‌سه‌ر و ده‌یانده‌نه به‌ر ڕێژنه‌ی گوله، له ئه‌نجامدا هه‌ردووكیان ئه‌حمه‌د فه‌قێ ڕه‌ش و شوفێره‌كه ده‌كوژرێن. بەپێی زانیاریەکانی ئەوسا کە لە بەیان و گۆڤاری حزبی سۆسیالیستدا بڵاوکرایەوە و بەپێی زانیاریەکانی هاوڕێیانی کەناڵە کۆمەڵایەتیەکانی وەکو فەیسبووک ئه‌و دوو چه‌كداره‌ی ته‌قه‌یان لێده‌كه‌ن یەکیان ناوی “ئازاد عه‌ریف شێخە” و ئەویتریان ناوی “ڕه‌سوڵ حسێن” دەبێ كه هه‌ردووكیان خه‌ڵكی ڕوستن و پێشمه‌رگه‌ی پارتی بوون. دوای ئه‌وه ڕژێمی ئیسلامی ئێران ئازاد عه‌ریف شێخ ده‌گرن، نزیكه‌ی دوومانگ له زینداندا ده‌یهێڵنه‌وه و پاشان ئازادی ده‌كەن. دوای ئەوە ئازاد عه‌ریف ده‌چێته‌وه ناو ڕژێمی ئێراق و ده‌بێتەوە سیخوڕی ڕژێم. ده‌گوترێت پارتی هاوکاریان کرد و ڕەوانی ناو ڕژێمیان کردەوە. بەپێی گوتنی خەڵک ئازاد و براکانی سەر بە ئەمنی بەغدا بوون تاکو ڕاپەڕینی ١٩٩١ (چەندی راستە و چۆن نازانین). کەسەکەی دیكه به‌ناوی ره‌سول حوسێن له‌گه‌ڵ پارتی ده‌مێنێته‌وه، دواتر له دۆڵی روست ده‌كه‌وێته بۆسه‌ی جاشەکانی ڕژێم و ده‌كوژرێت. ده‌گوترێت كه جله‌كانیان پشكنیووه ناسنامه‌ی ئیستخباراتی ڕژێمی به‌عسی پێبووه (چەند راستە نازانین). لێرەدا کۆمەڵێ پرسیار سەرهەڵدەدەن. چۆن کەسی تاوانبار دوای دوو مانگ ئازاد دەکرێت، ئەگەر گرتنەکە شانۆگەری و دیزەبەرخۆنەی تاوانەکە نەبووە؟ ڕژێمی ئێران لەسەر تریاکفرۆشتن خەڵک لەسێدارە دەدا، چۆن لەسەر پیاوکوشتن دوای دوو مانگ بکوژیان ئازاد کرد؟ بەڵام بێگومان ئەگەر کارێک پەیوەندی بە ئیتلاعات و دەسەڵاتدارانەوە هەبێت هەموو دەرئەنجامێک کراوەیە، چونکە دادگا لەژێرچنگی دەسەڵاتدایە. لەو کەیسەی پیاوکوشتنەدا دەستوبردیەکی ئاشکرا هەبووە! گونجاوە بپرسین ئەگەر ئەو دوو پێشمەرگەی پارتی هەڵسابان بە کوشتنی شوفێرە بارزانیەکە و ئەحمەد فەقێ ڕەشی لەگەڵدا نەبوایە، ئایا بارزانیەکان و سەرانی خێلێ بارزانی هەروا ئاسان لێیانخۆش دەبوون؟ ئایا نمونەی وا هەیە کە پێمان بڵێ بەڵێ بارزانیەکان لە بکوژی “سۆرانی” خۆش دەبن؟ جگەلەوە ئایا بەپێی تێگەیشتنی سەرانی پارتی دەکرێ بێ سولحی عەشایەری کەسی پیاوکوژ و تاوانبار بەکوشتن سزا نەدرێت؟ گونجاوە لێرەدا نمونەیەک بهێنینەوە، لە نەوەتەکاندا دوای ئەوەی سەرکردایەتی پارتی دێنە مەسیف و سەری ڕەش، جارێکیان لەسەر دوژمنداری لە گوندی بیرێژ کەسێک دەکوژرێت، کەسی تاوانبار دەگرن و دەیهێنن بۆلای سەرۆکی پارتی مەسعود بارزانی، ئەویش یەکسەر بڕیاری کوشتنەوەی تاوانبار دەدات و دەڵێ “بەپێی ڕێبازی بارزانی دەبێ پیاوکوژ بکوژرێتەوە!”، بۆیە بکوژەکە بێ یەکودوو گولەباران دەکرێت. کەواتە بەپێی ڕێبازی بارزانی پیاوکوژ دەبێ بکوژرێتەوە. بەڵام بەپێی نمونەکانی مێژووی ئەوان ئەو تێگەیشتنە بەپێی بەرژەوەندیەکان دەگۆڕێت و ئەو پیاوکوژانە ناگرێتەوە کە سەر بە خۆیانن. بۆیە ئەگەر تەنها کوژراوەکە شوفێرە بارزانیەکە بوایە و هیچ بەرژەوەندیەکی بنەماڵەی بارزانی لەئارادا نەبوایە، ئەوا زیاتر ڕێیدەچیتێ کە هەردوو بکوژەکە هەوڵی کوشتنیان بەزووترینکات دەدرایەوە. لەلایەکیتر دوای بەربوونی ئازاد عەریف شێخە دوای دوو مانگ لەبەرچی پارتی نەیگرت و سزای نەدا، لەکاتێکدا وەکو دەگێڕنەوە سکرتێری حزبی سۆسیالست کۆچکردوو رەسول مامەند خۆی پەیوەندی بە سەرۆکی پارتیەوە مەسعود بارزانیەوە کردبوو و وە مەسعود بارزانی “بەڵێنی پێدابوو” کە تاوانبار سزا بدەن. پاشان ئەگەر پارتی باکی بە سەرکردەیەکی حزبێکی کوردستانی نەبوو خۆ ئەو کەسێکی بارزانی کوشتبوو! لەلایەکیتر ئەوەی گومان لەو هەڵسوکەوتەی پارتی بەهێزتر دەکەن تەسلیمبوونەوەی ئازاد عەریفە بە حکومەتی ئێراق. ئەوەش تیئۆری دەستهەبوونی پارتی لە تاوانەکەدا و دواتر دەربازکردنی بۆ ناو ڕژێم بەهێزتردەکەن. هەروەها سەبارەت بە تۆمەتبارەکەیتر بۆچی دوای تاوانەکە رەسول حسێن دەستگیرنەکرا و لەنێو ڕیزەکانی پارتیدا پارێزگاری لێکرا؟ رەسوڵ حوسێن بۆ ماوەیەک لەناو پارتی وەکو پێشمەرگەی پارتی مایەوە تا ئەو ساتەی کەوتە نێو بۆسەی جاشان و کوژرا. بۆیە دەکرێ بڵێین ئێران و پارتی هەردوولایان بەرژەوەندیان لە نەمانی ئەحمەد فەقێ ڕەشدا هەبوو، چونکە ئەحمەد فەقێ ڕەش لەلایەک بە کوشتنی پاسدار و سەربازی ئێرانی لەلایەن ئێرانەوە ناوی لەلیستی ڕەشدا بوو، لەلایەکیتر واپێدەچێ پارتی بە کوشتنی “عەریف شێخەی سیخوڕ” باوکی ئازاد وەکو تاوانبار سەیری ئەحمەد فەقێ ڕەشی کردووە، هەروەها بە توانا و کەسایەتی ئەو دڵخۆش نەبوون و جگەلەوە ئەحمەد فەقێ ڕەش سوکایەتی بە پێشمەرگەی پارتی و ئیدریس بارزانی کردبوو. سەبارەت بە قوربانیە بارزانیەکە واپێدەچێ بنەماڵەکەی بەجۆرێک لە جۆرەکان بە پارە و قەرەبوو بێدەنگکراون (چۆن بووە نازانین و زانیاریمان نییە).
جێگەی ئاماژەپێدانە محەمەدی حاجی مەحمود لە بەرگی دووەمی بیرەوەریەکانیدا دەڵێ پارتی ئەحمەد فەقێ ڕەشیان شەهید کرد. واتە ئەو پەنجەی تاوانباری ڕاستەوخۆ ئاراستەی پارتی دەکات. دەنوسێت: “پارتی کە دەستی نەدەڕۆیشت بە دۆستایەتی دەیکوشتین و کە دەستی ڕۆیشت بە ئاشکرا ئەحمەد فەقێ ڕەش احتیاتی مەکتەبی سیاسیان لە شنۆ شەهید کرد، تائێستاش قاتیلەکەی ئامر لیوایە لای پارتی بەناوی ئازاد عەریف شێخە”.
بەڵام بۆچی ئازاد عەریف شێخە بە تیرۆرکردنی ئەحمەد فەقێ ڕەش هەلسا؟ بەپێی زانیاریەکان و بەپێی بیرەوەریەکانی عەبدوڵلا ئاغای پشدەری لە کتێبی (یاداشتەکانم لە شۆڕشی ئەیلولی مەزن) کە ئەوسا ئامر هێزی باڵەک بووە، لە لاپەڕە ٢٩دا دەنوسێت: “عەریف شێخە (باوکی ئازاد) خەڵکی گوندی رۆست لەسەر تۆپی ٢٥ رەتل ئیشی دەکرد زۆر شارەزا و لێزان بوو لە بەکارهێنانی تۆپ و چەند ساڵ خزمەتی هەبوو، بەڵام بەداخەوە لە ساڵی ١٩٧٤ دا بەهۆی برای خۆی (هەمزە) کەوا لەناو دەزگایەکانی جاسوسی دوژمندا ئیشی دەکرد هەڵگەڕایەوە لە شۆڕش و بەنهێنی کەوتە پەیوەندی کردن و بوو بە یەکێک لە سیخوڕەکان و لە ساڵێ ١٩٧٦ دا بەدەستی شۆڕشگێڕانی کورد کوژرا…” ئەوەی عەبدوڵا ئاغا دەیگێڕێتەوە و ئاماژەی بۆ دەکات لای خەڵکی ناوچەکە شتێکی شاراوە نەبووە، زۆربەی خەڵک بەو ڕاستیەیان زانیووە. بەپێی زانیاریەکان دوای هەڵگیرسانەوەی خەباتی چەکداری لە ساڵی ١٩٧٦ دا و دواتر لەلایەن هێزی پێشمەرگەوە ئەوسا بڕیاری کوشتنی پیاوخراپ و سیخوڕەکانی ناوچەکە دەدرێت. دەگوترێت ئەو چاڵاکیەی کوشتنی سیخوڕان بە فەرمانی سەرکردەی ئەوسای بزوتنەوەی سۆسیالیست و یەکێتی دکتۆر خالید سەعیدەوە بووە. عەریف شێخە یەکێ لەو سیخوڕانە دەبێت کە دەکوژرێت. دەگێڕنەوە کە خەڵکی ناوچەکە زانیویانە کێ بەو چاڵاکیە هەڵساوە. بەڵام بنەماڵەی عەریف شێخە پێیانوابووە کەوا ئەحمەد فەقێ ڕەش ئەوی کوشتووە، هەرچەندە ئەو هیچ پەیوەندی بە کوشتنی ئەو سیخورەوە نەبووە. ئایا پارتیش هەمان تێگەیشتنی هەبووە نازانین، بەڵام واپێدەچێ. ئایا ئازاد عەریف شێخە لەلایەن پارتیەوە وایتێگەیەندراوە و هاندراوە؟ لەمبارەیەوە زانیاریەکی ڕوون نییە. بەڵام ئایا پارتی چۆن سەیری عەریف شێخەی کردووە، ئایا وەکو ئەندامی نهێنی پارتی سەیری کردووە یان بەشێوەیکیتر، زانیاری ڕوونمان لەمبارەیەوە نییە. دیارە دەگوترێت سەردەمێک لەلایەن پارتیەوە پۆستەری شەهیدانی بۆ کراوە وە ئەگەر ئێستا موچەی شەهیدانەی لەلایەن پارتیەوە بۆ بڕابێتەوە وادیارە پارتی بە ئەندامی خۆی داناوە و کوشتنیشی بە نارەوا و تاوان داناوە. ئەو هەڵسوکەوتە پێشتر لە پارتی بیندراوە چونکە لەدوای ڕاپەرین زۆر لە کۆنە جاش و سیخوڕ و جەیشی شەعبی خۆیان وەکو ئەندامی پارتی لەقەلەمدا و پارتی پەنایدان و بەرگری لێکردن. بێگومان وەڵامی زۆر لەو پرسیارانە لای پارتی و کەسی تۆمەتبارە و تەنها دادگایەکی سەربەخۆ و رەوا رەنگە بتوانێ ساغیان کاتەوە. وەکو دەگێڕنەوە خودی ئەحمەد فەقێ ڕەش، سەبارەت بە کوشتنی عەریف شێخە ئەوەی گوتووە کەوا ئەو لەگەڵ کوشتنی نەبووە بەڵکو پێیوابووە دەکرا بەئامۆژگاری وایلێبکەن واز لە سیخوڕی بهێنێت.
بەپێی زانیاریەکانی سەرچاوەیەک ئازاد عەریف شێخە لەساڵی ١٩٨٢ دا لەلایەن مەفرەزەیەکی حزبی شوعیەوە دەستگیردەکرێت. دوای خۆپیشاندانەکانی ساڵی ١٩٨٢ لە هەولێر و هەندێ شوێنیتردا، ئازاد عەریف شێخە کە سیخوری ڕژێم بووە، زمانی لە هەندێ خوێندکاری ناوچەکەداوە و بەگرتیداون، لە رێکخستنەوە ئەو هەواڵە دەگەیەندرێتە هێزەکانی حزبی شوعی، بەمجۆرە مەفرەزەیەکی حزبی شوعی دەچن دەیگرن. ئازاد دەگیرێ و وەکو سیخور دەخرێتەبەر لێپرسینەوە، دارکاری دەکرێت و ئازار دەدرێت. دوای ماوەیەک مانەوە وەکو بەند لەلای هێزەکەی حزبی شوعی، لەلایەن نەجمەدین گۆرۆنیەوە کە فەرماندەیەکی پارتی بوو و سەرپەرشتی هێزێکی پارتی لە دۆڵی رۆست کردووە هەوڵی ئازادکردنی ئازاد دەدرێت. ئەوسا نێوانی حزبی شوعی و پارتی خۆش بووە. حزبی شوعی بەڵێن لە ئازاد وەردەگرن کەوا نەچێتەوە ناو ڕژێم و نەبێتەوە سیخور، بەمجۆرە بەریدەدەن و دەچیتەلای هێزەکەی پارتی و دەبێتە پێشمەرگەی پارتی دیموکراتی کوردستان.
دوای ئەوە ئازاد هەر لەناوچەی ڕوست پێشمەرگە بووە، زۆرجار بۆی هەڵکەوتووە دەست لە ئەحمەد فەقێ ڕەش بوەشینێ بەڵام نەیکردووە یا نەیوێراوە. بەڵام لە شاری شنۆی ڕۆژهەڵاتی کوردستان لەژێر چەتری ڕژێمی ئیسلامی ئێران و پارتی دیموکراتی کوردستاندا ئەو تاوانەی ئەنجامدا. بەپێی زانیاریەکان ئێستا ئازاد عەریف شێخە لەگەڵ پارتیە بەپلەی سەربازی عەقید یا حەمید، مووچەیەکی باش وەردەگرێت و ژیانێکی باش دەژیت و بەئازادی دەسوڕێتەوە.
بوونی تاوانبار لەریزی پارتەکانی باشوری کوردستاندا دیاردەیەکی نوێ نییە لە راستیدا. بەمشیوەیە بوونی تاوانبارێک لەڕیزی پارتیدا شتێکی نوێ نییە. پێویستە بگوترێت، ئەو تاوانبارانەی لە ڕیزی پارتە دەسەڵاتدارەکاندا هەن چەند جۆرێکن کە دیارترینیان ئەوانەن، یەکەم: ئەوانەی کە لەلایەن پارتەوە بۆ تاوان ئاراستەکراون وەکو تیرۆرکردنی سۆرانی مامە حەمە، کاوە گەرمیانی، محەمەد حەلاق، رەئوف ئاکرەیی، ڕێناس هتد. دووەم: بەشداربووانی تاوانی گەلکوژی ئەنفال (وەکو کۆنەبەعسیە بەرپرسەکان و سەرۆکجاشەکان)، سێیەم سەرکۆجاش و کۆنە بەعسیەکان کە بەکوشتنی پیشمەرگە و خەباتگێڕان تاوانباران وەکو عەباس ئاغا، مەلا عوزێر، قاسم ئاغا، تەحسین شاوێس (لەژیاندا نەماوە) هتد. چوارەم: دوژمندارەکان، ئەوانە لە کۆندا گەلێکیان تاونێکیان ئەنجام دەدا و دەهاتنە ڕیزی هێزی پێشمەرگەی پارتێک کە وەریدەگرتن و بەرگری لێدەکردن. دیارە کەسی دوژمنداریش هەبوو کە خۆی قوربانی تاوانێک بوو و خۆی دەربازکردبوو و هاتبووە ناو حزبێک. لەبەر بوونی ڕەوتی میلیشیاگەرایی پاوانخوازی بوونی تاوانباران لەڕیزی پارتی چەکدار و خاوەن دەسەڵاتدا بەهەموو جۆرەکانیەوە هەبووە و هەیە. لە باشوردا بەرژەوەندیەکانی پارت و بنەماڵەی دەسەڵاتدار لەسەرووی دادوەریەوەن، بۆیەش تاوانباران نادرێنە دادگا.
بەکورتی لەبەر نەبوونی کۆمەڵگەیەکی دادوەر و دادگای سەربەخۆ “ئازاد عەریف شێخە” یەکێ لەو تۆمەتبارانەیە کە بەئازادی دەسوڕێتەوە. لەهەر کۆمەلگەیەکدا ئەگەر دادوەری هەبێت، لەسەر تاوانی کوشتن لەو ئاستەدا کەسی تۆمەتبار دەگیرێت بەپێی یاسای کەتن و تیرۆر، یاسای تاوانی سیخوڕی و ناپاکی دەدرێتە دادگا و لە دادگادا بڕیاری ئەگەری تاوانباری و جۆری تاوان و سزاکانی یەکلادەکرێنەوە. ئێمە گوتن لەدادوەری دەکەین نەک تۆڵەسەندنەوە، بۆیە گرنگە ئەو دوو چەمکە لەیەکتر جیابکرێنەوە و تێکەڵ بەیەک نەکرێن.
ئەرکی به‌رپرسیاریی حزبی سۆسیالیست لەئاست تاوانەکەدا
هەر پارتێکی کوردستان هەڵگری هەر دروشمێکی سیاسی بێت، ئەرکێکی ڕێکخراوەیی و مۆرالی لەسەرشانە کە پارێزگاری لە ئەندامانی بکات و ئاسایشیان بپارێزێت، ئەگەرچی لە باری پارتیزاندا کارێکی سەختە و ئاسان نییە. پێویستە ئەو پارێزگاری و بەرگریکردنە لە یاسای ناوخۆیی پارتەکەدا بنوسرێت، تاکو ئەندام بزانێت لەکاتی زیانلێکەوتندا، برینداربوون، گیران یا تیرۆرکردندا چۆن پارتەکەی بەرگری لێدەکات و دەتوانێ چی بۆ بکات. بەکورتی پارت وەکو پشتوپەنای ئەندام وایە و دەبێ بەرگری لە ژیان و بوونی ئەندام بکات، هەرکاتێک ئەندام تیرۆرکرا، پارت بێتەدەنگ و بەڕێگەی گونجاو دادوەری بۆ کەسوکاری قوربانی و هاوڕێکانی بەدەستبهێنێت. هەروەها لەباری تیرۆرکردنی ئەندامێکی پارت لەلایەن کەسانی سەر بە پارتێکی دیاریکراو یا هەرکەسێکیتر، ئەرکی پارتە چۆنیەتی ڕووداو و هۆکاری تاوان بەڕوونی بنوسێت و تاوانەکە بۆ ئەندامان و کەسوکاری و ڕایگشتی روونکرێتەوە و ئاشکرا بکرێت. هەروەها ئەوەش ئاشکرا بکرێت کە پارت چۆن دادوەری لە ئاست تاوانەکەدا بەدەست دەهێنێت. ڕیگەچارەسەرەکان چین؟ ئەگەر بەربەست دروست بوو، بەربەستەکان چین؟
سەبارەت بە حزبی سۆسیالست و چۆنیەتی بەرگری لە ئەندامانی یا گەیشتن بەدادوەری لەئەنجامی کارێکی تیرۆرکردندا، نوسراوەیەکی یاسایی ناوخۆ ئەگەر هەشبووبێ سادە و سەرپێی بووە. بەپێی رووداوەکانی ڕابردوو واباوبووە کە پشتگیری ئەندام بکرێت و بەرگری لێبکرێت، لە باری کوشتنی ئەندامدا زیاتر کۆنەپارێز و خێڵەکیانە سەیری ئەو بابەتە کراوە و لە یاسای نەنوسراوەی پارتدا و لە بیری ئەندامانیدا ئەوە باو بووە کە کەسی تاوانبار بکوژرێتەوە یا ڕێکەوتنێکی عەشایەری لەنێوان خێزانی تاوانبار و خێزانی قوربانی ئەنجام بدرێت. دیاردەی کۆنی کوشتنەوە وەکو کۆمەڵگەکانی دیکە لە کۆمەڵگەی کوردەواریشدا باوبووە و پارتەکانیش ئەو ڕێگەیان گەلێجار پیادەکردووە، یا چاوپۆشیان لە کارەکە کردووە ئەگەر بەرژەوەندی خۆیانی تێدابووبێت. جاروابووە تاوان بە تاوان چارەسەر کراوە و هەموولا خۆیان لە ئاستیدا کەڕ و ڵاڵ کردووە. لە باری خەباتی چەکداری لە کۆمەڵگەی کوردەواریدا دامەزراوەی دادوەری ئەگەر هەشبێ لە ئاستی پیویست نییە، دەکرێ پارتێکی باڵادەست لە ناوچەیەکدا خۆی جۆرێک لە دادگا دابمەزرێنێت، ئەوەش کێشەی بێلایەنی و یاسایی زۆرە. پارتەکانی باشوری کوردستان تێگەیشتنی هاوبەشیان بۆچارەسەری کێشەکان نەبووە، جگەلەوە ئەگەر بەرژەوەندیان بەهۆی دادگایەکی خێڵەکیانە کەوتبێتە مەترسی بێگومان دژی وەستاونەتەوە. پارتەکان لەو ئاست و توانایەدا نەبووین بیرولێکدانەوەی کۆنەپارێز و خێلەکیانە تێپەڕینن و سەردەمیانە بیرلە چارەسەری تاوان بکەنەوە. ئێمە لێرەدا مەبەستمان تاوانە لەرووی یاساییەوە وەکو تیرۆرکردن یا کوشتنی دیل یا هەر تاوانێک بەپێی یاسا بچێتەخانەی تاوان.
سەبارەت بە تیرۆرکردنی ئەندامی سەرکردایەتی حزبی سۆسیالستی کوردستان ئەحمەد فەقێ ڕەش، حزبی سۆسیالیست چیکرد؟ بێگومان وەکو نەریتە باوەکە بیریان لە کوشتنی تاوانباران کردۆتەوە و رەنگە هەوڵیش درابێ. دەگوترێت هەوڵێکی جدی لەوبارەیەوە نەبووە، بەپێی گێرانەوەکانی ئەوسا سکرتێری حزبی سۆسیالست کۆچکردوو رەسول مامەند دوای بەربوونی ئازاد عەریف شێخە پەیوەندی بە سەرۆکی پارتی مەسعود بارزانیەوە کردووە، وە مەسعود بارزانی بەڵێنی پێداوە سزای ئازاد عەریف شێخە بدات، بەڵام زۆری نەخایاندووە ئازاد عەریف شێخە تەسلیمی حکومەتی عێراق بۆتەوە. لەدوای ئەوە حزبی سۆسیالیستیش بێدەنگی هەڵبژاردووە و کاردانەوەیەکی ئەوتۆی نەبووە.
ئایا هیچ بڵاوکراوەیەکی تایبەت بە تیرۆرکردنەکە و دەستنیشانکردنی تاوانباران بۆ ئەندامان یا رایگشتی بڵاوکراوەتەوە؟ جگەلە هەواڵەکە لە ئیزگە و بەیاننامەی سەربازی و گۆڤار لەچوارچێوەی هەواڵدا لە دوای ئەنجامدانی تاوانەکە شتێکیتر بڵاونەکراوەتەوە. هەروەها ئەوەش ڕووننەکراوەتەوە کە ئەو حزبە چۆن و بەرنامەی گەیشتن بەدادوەری لەکەیسی تیرۆرکردنی ئەحمەد فەقێ ڕەشدا چییە. دوای دۆڕانی حزبی سۆسیالست لە هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٩٢ دا، لە پلینۆمێکدا لە هاوینی ساڵی ١٩٩٢ کە لە سەیرانگەی سەرچناری لە سلێمانی بەسترا ئەندامێک پرسیاری تیرۆرکردنی ئەحمەد فەقێ ڕەش و بێدەنگی حزب لە ئاست تاوانەکەدا لە سکرتێری حزبی سۆسیالیست رەسول مامەند دەکات. بەلام رەسول مامەند وەڵامی پرسیارەکە ناداتەوە و دەیباتە لایەکیتر. بێگومان ئەو ئەندامە و هاوڕێیانی بەدوای دادوەری لە ئاست تاوانەکەدا دەگەڕان، بۆیە پرسیار لەمبارەیەوە کرا. واپێدەچێ وەڵام نەبووە لەبەرئەوەی حزبی سۆسیالست هیچی نەکردبوو و هیچ بەرنامەیەکیشی نەبووە پیادەی بکات. لەئەگەری بوونی بەرنامەیەکدا ئەو دەیتوانی وەڵامی بێدەنگی و هۆکاری نەبوونی کردار روونکاتەوە. بۆنمونە دەیتوانی بڵێ تاوانبار لای پارتیە و پارتی پەنای دەدات و ئێمەش لەباری ئێستادا هێزی ئەوەمان نییە پارتی ناچار بکەین تاونبار رادەستی دادگا بکات. بەڵام خۆدزینەوە لەوەڵام لاوازی و بێبەرنامەیی ئەو حزبە لەئاست تاوانەکەدا وێنەدەکەن. دیارە ئەوسا هێشتا حزبی سۆسیالیست خاوەنی هێزبوو.
تاوانی کوشتن و تیرۆر بەپێی یاسا
لەهەر وڵاتێکدا یاسای تایبەت بە جۆرەکانی کوشتن هەیە، بۆیە ئاست و قەوارەی سزادان بەپێی باری تاوانەکە دەگۆڕێت. کوشتنی بەئاگایانە و بێئاگایانە و ڕێکەوت و زۆر جۆری دیکەی کوشتن هەیە. ئێمە لێرەدا مەبەستمان تاوانی کوشتنی بەئاگایانەیە کە کەسی بکوژ بەنیازی لەناوبردن تاوانەکە ئەنجام دەدات. کەسی بکوژ لەباری دەرونی تەندروست دایە و بەپێی پلان بەئاگایانە تاوانەکەی ئەنجامداوە. بەمجۆرە ئەو کەسەی کەسێکی دیکە دەکوژێت بەپێی یاسای تایبەت بەجۆری کوشتنەکە سزا دەدرێت. بۆنمونە لە دانیمارک کەسی تاوانبار لە ٥ ساڵەوە تاکو سزای هەمیشەیی بەپێی یاسای سزای ٢٣٧ هەیە[i]. لە ئەمەریکا کوشتنی بەئاگایانە سزاکەی یا زیندانی هەمیشەیی یا مردنە[ii]. لە ئێراقدا سزای کوشتنی بەمەبەست زیندانی هەمیشەیی یا سزای مردنە.
ئەگەر نیازی کوشتنی پلانبۆداندراو لەباری ناکۆکی لەنێوان دوو بەرەدا ڕووبدات یا پەیوەستدار بە ململانێی سیاسی ڕووبدات یا لەلایەن دەسەڵاتی حوکمدارەوە کوشتنی کەسێک ئەنجام بدرێت، تاوانەکە دەچێتە خانەی تیرۆر، ئەگەر بتواندرێ تاوانبار رادەستی دادگا بکرێت، چاوەروان دەکرێ کەسی تاوانبار بەتووندترین جۆری سزای تیرۆر سزابدرێت.
دیارە ئەگەر کەسی بکوژ لەلایەن ڕژێمێکی داگیرکەرەوە کاری سیخوڕی[iii] بکات و بەکاری کوشتنە پالنبۆداندراوەکە هەڵسێت، ئەوە جگەلەوەی کوشتنەکە تیرۆرکردنە، کەسەکە تاوانی سیخوڕی و ناپاکیشی دەکەوێتەسەر، کە ئەویش بەپێی یاسای تایبەت سزای تووندی دەکەوێتەسەر. تاوانی سیخوڕی و ناپاکی تاوانێکن دژی هەموو ناسیۆن یا گەل کە[iv] دەکرێ لە چەند بارێکدا خۆی بنوێنێ وەکو گەیاندنی زانیاری هەستیار بە دوژمن، هاوکاری دوژمن لە لێدانی لایەنیکی سیاسی سەر بە گەلی ژێردەستە هتد.
لەباری کوشتنی بەمەبەستدا یا تیرۆرکردندا، جگەلە کەسی بکوژ ئەوانەی هاوکاری کەسی بکوژیان بەجۆرێ لە جۆرەکان کردووە سزایان دەکەوێتەسەر. بۆیە یارمەتیدان و هاوکاریکردن لە هەر بارێکدا پەیوەستداری بسەڵمێندرێت، دەکەوێتەژێر یاساکانی سزا. بەهەمانشیوە شاردنەوە یا پەنادانی بەئاگایانەی کەسی تاوانبار سزای لەسەرە، چونکە کەسی تاوانبار دەبێ لەسەر ئەنجامدانی تاوانەکەی رادەستی دادگا بکرێت. هەرکەسێ یا لایەنێ پێشگری لەو پرۆسەیە بکات یا کەسی تاوانبار بەجۆرێ لەجۆرەکان بپارێزێ یا پەنابدات بەپێی یاسا سزای دەکەوێتەسەر.
بەپێی ئەو گوزارشتەی سەرەوە ئەوەمان دەست دەکەوێت، کەوا ئازاد عەریف شێخە و ڕەسوڵ حوسێن بەپێی پلانی داڕێژراو و بەمەبەستی کوشتن فەرماندە و ئەندامی سەرکردایەتی حزبی سۆسیالیست ئەحمەد فەقێ ڕەش لە رۆژی ٢٦/١١/١٩٨٥ دا تیرۆردەکەن. کوشتنەکە بەمەبەستە و تیرۆرکردنە. هەموو رووداوەکانی پێش و دوای ئەنجامدانی تاوانەکە ئاماژە بەهەبوونی هاوکاری و یارمەتی ڕژێمی ئیسلامی ئێران و پارتی دیموکراتی کوردستان لە تاوانەکەدا دەکەن، بەبەڵگەی ئەوەی ئێران سزای تاوانبار ئازاد عەریف شێخەی نەدا و ئازادیکرد، هەروەها چەکداری پارتی بوو و پاشان پارتی سزای نەدا و بۆ ناو ڕژێم بەڕێیانکرد، وە ئێستاش ئەندامی پارتیە و مووچەی باشی بۆ بڕاوەتەوە و میشیش میوانی پارتی نییە. واتە ئێران و پارتی تۆمەتی هاوکاری لەکاتی تاواندا و پاشان پاراستن و پەنادانی تاوانباریان دەکەوێتە ئەستۆ. ئەوەش ئەرکی دادگایەکی رەوای سەربەخۆیە کە بتوانێ یاساییانە بیسەڵمێنێت و سزا بۆ تاوانباران ببڕێتەوە. ئایا تاچەند ئازاد عەریف پەیوەندی بەڕژێمی بەعسەوە هەبووە و سیخوڕ بووە لە کاتی ئەنجامدانی تاوانکەدا پێویستی بەسەڵماندن هەیە. فاکتەکان ئاماژە بەهەبوونی پەیوەندی دەکەن، چون مەفرەزەیەکی حزبی شوعی لەسەر ئەوە لە ساڵی ١٩٨٢ دا دەچن دەیگرن و دەیهێنن، ئێمە نازانین ئەوسا حزبی شوعی چیان لێدەرهێناوە و چیان دەستکەوتووە. دواتر کە تاوانەکە ئەنجام دەدات دوای دوو مانگ دەچێتەوە ناو ڕژێم و وەکو دەگوترێت دەبێتەوە پیاوی حکومەت. گومان لەوەشدا نییە کە تیرۆرکردنی کەسێکی پلەبەرزی وەکو ئەحمەد فەقێ ڕەش لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە خەڵات دەکرێت و کەسی تاوانبار بەرزدەکاتەوە. بۆنمونە هەر کەسێک پێشمەرگەیەک یا سەرکردەیەکی پێشمەرگەی تیرۆر بکردایە لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە خەڵات دەکرا و ئەو کەسەش دەکرا بکرێتە سەرۆکی مەفرەزەی خاسە، بۆنمونە عەوڵا تورگ لە ئەنجامی تیرۆرکردنی فەرماندە سلێمان بیرێژیدا لە گوندی چیوە لە کۆتایی حەفتاکاندا، لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە خەڵاتکرا و کرایە سەرۆکی مەفرەزە خاسە. بۆیە گومان دەکرێ کە ئازاد عەریف شێخە لەکاتی پێشمەرگایەتیدا و تاکو ئەنجامدانی تاوانەکە پەیوەندی بە ڕژێمی بەعسەوە نەبووبێ، وە هەروەها گومان دەکرێ کە ڕژێمی بەعس بەگرنگی زۆرەوە تیرۆری سەرکردەیەکی پێشمەرگەیان وەرنەگرتبێ و تاوانباریش دەستخۆشی لێنەکرابێ و خەڵاتیش نەکرابێ.
بێگومان سەدان کەیسی تاوان هەیە کە بێچارەسەر ماونەتەوە و کەسوکاری قوربانیان چاوەڕوانی دادوەری دەکەن، زۆربەیان ئەوە دەزانن کە هەرگیز دادوەری نابینن و بەحەسرەتی سزادانی تاوانباران سەردەنێنەوە. لە باشوری کوردستاندا تاوانبارانی سەر بە پارتی دەسەڵاتدار پەنا دەدرێن یا لە باشترین باردا چارەسەرێکی خێلەکیانە دەدۆزنەوە و بەمجۆرە کەسی تاوانبار لەسزادان دەپارێزرێت. یا سیناریۆیەک ڕێکدەخەن و تاوانەکە دەبەنە ئاقارێکیتر.
لە ئەگەری بوونی دەسەڵاتێکی نیشتیمانی و دیموکراسی ڕەوا و دادوەردا، کەتیایدا دەستورێکی مرۆڤدۆست و شارستانی بەکردەوە سەروەرە، کەسوکاری قوربانیان دەتوانن سکاڵا و بەلگەکانی تاوانی تیرۆرکردن، گرتن و بزرکردن و دیل کوشتنەکان بدەنە دامەزراوی پەیوەستدار بە کۆکردنەوەی تۆماری تاوانکاریەکان و دروستکردنی کەیسی یاسایی لەسەر تۆمەتباران، دەستگیرکردنیان و دادگاییکردنیان لەدادگادا، ئەوسا چۆنیەتی، جۆر و بڕیاری دادگا دیاردەکرێن و بڕیاریان لەسەر دەدەرێت. لەو بارەدا دەکرێ تاوانباران سزای رەوای خۆیان وەرگرن.
بەڵام لەکاتێکدا کە دەسەڵاتێکی دادوەر بوونی نییە، مافەکانی مرۆڤ پێشێل دەکرێن، گرنگە ڕیکخراوێکی سڤیل بەکاری کۆکردنەوە و بەدەکومێنتکردنی تاوانە کەسیەکانی وەکو تاوانەکانی وونکردنی کەسەکان، تیرۆرکردنە سیاسیەکان، دیلوکوشتن لە شەرەکانی ناوخۆدا، ئەنفالکردنەکان (ئەوانەی خەڵکیان دایەدەست ڕژێم) هەڵسێت. پێویستە ئەو تاوانانە بنوسرێنەوە و بەدەکومێنت بکرێن، تاکو وون نەبن بەڵکو دوای دەساڵیتر یا دوو یا سێ دەیەیتر تاوانباران راپێچی دادگابکرێن، وەکو ئەوەی جولەکەکان لە ئاست تاوانبارە نازیەکاندا دەیکەن. گەیاندنی تاوانباران بە دادگا جگەلەوەی پرۆسەیەکی رەوای دادوەریە، هەنگاوی گرنگی ڕێگەگرتنە بە دووبارەبوونەوەی تاوان. لەبیرمان نەچێت کە تاوان ئاشکرابوو کۆن دەبێت بەڵام ون نابێت. لەلایەکیتر گرنگە ئەو تۆمارانە لە مێژووی گەلدا بە زیندوویی هەبن و خەڵکی کوردستان و نەوەکانی داهاتوو لەو راستیانە ئاگادار بکرێنەوە.
شاخەوان شۆڕش
17-2-2019
پەڕاوێز و سەرچاوە:
[i] کوشتن بەپێی یاسای دانیمارکیManddrab: https://danskelove.dk/straffeloven/237
[ii] کوشتن بەپێی یاسای ئەمەریکیMurder: https://en.wikipedia.org/wiki/Murder_(United_States_law),
[iii] سیخوڕی Espionage: Espionage: https://en.wikipedia.org/wiki/Espionage
[iv] ناپاکیTreason: https://en.wikipedia.org/wiki/Treason
یاداشتەکانم لە شۆڕشی ئەیلولی مەزن لە ساڵەکانی ١٩٦٤ – ١٩٧٥، بەرگی دووەم، عەبدوڵلا پشدەری،٢٠٠٤
ئازاد کاکل، بەرگی دووم، بیرەوەری رۆژە سەختەکانی پێشمەرگەیەک، ٢٠١٥
محەمەدی حاجی مەحمود، ڕۆژمێری پێشمەرگەیەک، بەرگی دووەم، ساڵ ؟
قادر شۆرش، چل ساڵ خەبات و تێکۆشان، ٢٠٠١
نامە و زانیاری لەلایەن پێشمەرگە دێرینەکان لە میدیا کۆمەڵایەتیەکاندا
سەرنج بنێرە