لە کۆمەڵگەیەکدا کەبەرووی گۆڕانی رامیاری و ئازادیدا داخراوە، لەڕێگەی روونکردنەوەی لایەنگیرانەوە هەوڵ دەدەرێت پێویستی بوونی درێژەی دەسەڵاتی سەرۆک و پارت بسەڵمێندرێت. بانگاشەی نەبوونی ئەلتەرناتیڤ و مەترسی لێکترازان و لەباریەکچوونی کۆمەڵگە و وڵات، مەترسی نەهەماتییە ڕامیاری، ئابوری و کۆمەڵایەتیەکان بەزەقی دەگوترێنەوە و وەکو میتۆدی تۆقاندنی خەڵک و دەوروبەر بەکاردەهێندرێن.

ڕەتکردنەوەی ئەلتەرناتیڤ و سیستەم گۆڕین لەژێرناوی بەرژەوەندی گەلدا

سەبارەت بە باشوری کوردستان لە ماوەی رابردوودا و لە ئێستادا زۆرجار ئەوە گوتراوە، کەوا ئەلتەرناتیڤ بۆ دەسەڵاتی پارتی و یەکێتی یا بارزانی و تالەبانی نییە. گوتنەکان سۆزدار و لایەنگیرانەن و بەشێوەیێ لە شێوەکان بریتین لە پێداهەڵدان بە ئەزموون و شارەزایی و گرنگی ئەو پارت و کەسایەتیانە. گوتن و پشتگیریەکان خۆیان لەو فاکتە نێگەتیڤ و نەهامەتیانە لادەدەن کە لەسایەی ئەو دوو پارت و سەرۆکەوە لە ڕابردوو و ئێستادا هاتوونەتەدی و تووشی کۆمەڵگە و وڵات بووە.

ئێستا سەبارەت بە مسعود بارزانی و هەوڵەکانی هێشتنەوەی لەدەسەڵاتدا ئارگومێنت و گوتنە سۆزدارەکان دووبارە دەبنەوە. جگەلە هۆکار و فاکتەرە دیارەکانی پشتی ئەو جۆرە گوتنانە کە لە خوارەوەدا ئاماژەیان بۆ دەکەین، هەندێ پیانوایە ناکرێ مەسعود بارزانی لەژێرناوی پرۆسەی دیموکراسیدا لەدەسەڵاتدا لاببردرێت، یا ناکرێ کوردستان پیادەی سیستەمی دیموکراسی وەکو وڵاتێکی سەربەخۆ بکات، چونکە باشوری کوردستان هێشتا لە قۆناغی خەباتی ڕزگاری نیشتیمانیدایە و ڕزگار نەبووە، وە کەسایەتیەکی وەکو مەسعود بارزانی بۆ ئێستا پێویستە. ئەو گوتنە کە هەمیشە لەلایەن ئەندام و لایەنگرانی پارتی چەکدارەوە بۆ ڕەوایی بوونی میلیتسگەرایی دووبارە دەکرێتەوە، وە ئێستاش وەکو پاساو بۆ مانەوەی مەسعود بارزانی لە پۆستی سەرۆکایەتی و وابەستەیی بە سیستەمی “سەرۆکایەتی” یا میرایەتیەوە دەهێندرێتەوە. کە لەساڵی ١٩٩١ دا باشوری کوردستان کەوتە دەست دەسەڵاتی کوردی، قۆناغی خەباتی شاخ کۆتاییهات و قۆناغی بنیاتنانی ناسیۆن و ستات دەستیپێکرد. دوای ٢٤ ساڵ فەرمانڕەوایی وەکو ستاتێکی دیفاکتۆ، ناسەرکەوتوویی لە پرۆسەی دیموکراتیزەکردن، ناسەرکەوتوویی دەسەڵات و سیستەم، سکەنداڵە بێژمارەکانی گەندەڵی، قۆرغکردنی سامان و داهاتی نەتەوەیی، وە وابەستەکردنی باشوری کوردستان بە وڵاتانی داگیرکەری ئێران و تورکیا، درێژەی نایەکگرتوویی ناسیۆن و بەمجۆرە لاوازکردنی کورد، وە ئێستا پێداگرتن لەسەر نەگۆڕینی سەرۆک و سیستەم و هەڕەشەکردن لە گۆڕانکاری واتایەک بۆ ئەو گوتنە لەڕاستیدا ناهێڵنەوە. بەپێچەوانەوە دروستکردنی ناسیۆن و ستات بە پیادەکردنی پرەنسیپە دیموکراسیەکان بەهێزتر دەبێت، لاواز نابێت، وە بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی دیموکراسی و ئالوگۆڕی دیموکراسیانەی دەسەڵات لە دەسەڵاتێکی ناوچەییدا، هەرێمی ناسەربەخۆ بەهێز دەکات، لاوازی ناکات. سەڵماندنی بوونی کۆمەڵگەی دیموکراسی یەکێ لە فاکتەرە هەرە گرنگەکانە کە کۆمەڵگە و هەرێمی ناسەربەخۆ بەرەو سەربەخۆیی دەبات، چونکە فاکتەرێکی گرنگە کە دەتوانێ گەل بەهێز بکات و پشتگیری جیهانی بەدەستبهێنێت. بەپێچەوانەوە سیستەمی میرایەتی و خۆسەپاندن، هاوکاری و پشتگیری دەرەکی لاواز دەکات، هەروەها دەکرێ ببێتەهۆی کێشە و ناکۆکی ناوخۆیی و پارچەپارچەیی بەمشێوەیە لاوازکردنی ناسیۆن (هەروەکو باشوری کوردستان بەڵگەیە لەمبارەیەوە) فاکتەرێکی گرنگی یەکلاکەرەوەیە کە هەوڵەکانی گەیشتن بە سەربەخۆیی کوشندانە لاواز دەکات.

ئاشکرایە لە کۆمەڵگە و وڵاتە بەهێز و دیموکراسیەکاندا ئاڵوگۆری سەرۆک و دەسەڵات سیستەماتیکیانە هەیە، سەرۆک هەرچەندی بەتوانا و لێهاتووبێ، دەبێ دوای تەواوبوونی ماوەکەی بڕوا، یا پارتی دەسەڵاتدار دوای دۆڕاندنی لە هەڵبژاردندا دەبێ دەسەڵاتی بەڕێوەبردن جێبهێڵێت. بەڵام ئایا هۆکارەکانی پێداگرتن لەسەر مانەوەی سەرۆک و خۆسەپاندنی پارت بەسەر دەسەڵاتدا چین، دیاردە و هەڵوێستی لەمشێوەیە لە کوێ و لە چ جۆرە سیستەم و وڵاتێکدا باون؟

بەرلەوەی بچینەسەر هۆکارەکان پێویستە ئەوەش بیربخەینەوە، کەوا لە کۆمەڵگەی ئازاد و لەسیستەمی دیموکراسیدا سەرۆک لە فەرانبەرێکی پلەبەرزی ستات زیاتر نییە، هەروەها پارت لە رێکخراوێکی رامیاری زیاتر نییە کە یاساییانە هەوڵی پشتگیری لای خەلك دەدات و هەوڵی گەیشتن بەدەسەڵات لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە دەدات. سەرۆک و پارت خاوەن هێزی چەکداری نین، هەروەها لەلایەنی ئابوریەوە سەرۆک یا پارت جگەلە موچەی دیاریکراو کە بەبەپێی یاسا و بەکراوەیی دیارکراوە، دەسەڵاتی دەستبەسەراگرتن و قۆرغکردنی شوێن، بازاڕ و سامانی وڵاتیان نییە. ئەندامانی سەر بە بنەماڵەی سەرۆک ناتوانن پۆستی باڵای دەسەڵات داگیرکەن و دەسەڵات بۆ بەرژەوەندیە تایبەتیەکانی خۆیان بەکاربهێنن. بەمجۆرە لە لایەنی رامیاری و ئابوریەوە چارەنوسی ستات بەستراوە نییە بە کەسێک، بنەماڵەیەک یا پارتیكی دیاریکراوەوە.

بەشێوەیەکی سەرەکی خۆدوورخستەنەوە لە گۆڕان و نوێکردنەوەی سیستەماتیکیانەی دەسەڵات، بەڵگەهێنانەوە بۆ رەواکردنی مانەوەی پارت و سەرۆک وە دەسەڵاتی نەگۆڕیان، لە شوێن و بارێکدایە کە سیستەمی دیموکراسی زۆر لاوازە یا بوونی نییە، وە دەسەڵات لەژێر ناوی بەرژەوەندی ناسیونالیستی و نیشتیمانیەوە لەڕێگەی زەبر و زەنگ و هێزەوە خۆی سەپاندووە. لەو جۆرە کۆمەڵگە و وڵاتانەدا پیادەی ئالوگۆری دەسەڵات دیموکراسیانە ناکرێت و سەرۆک و پارت خاوەنی دەسەڵاتی ڕەهان. نە سەرۆک و نە پارتی فەرمانڕەوا هەڵگری بیروئایدیای کراوە و دیموکراسیانەنین و پیادەی ناکەن، ئەگەرچی دەکرێ بە بەڕواڵەت و گوتن ڕیکلامی بەردەوامی بۆ بکەن و سیناریۆی هەلبژاردنی رواڵەتی هەبن. هەروەها دەکرێ لەباری سیستەمی دیکتاتۆر و تۆتالیتارانەی یەک پارت و ڕێکخراودا هەڵبژاردنی مەرجئامێز بکرێ و سەرۆکیش بگۆردرێت، بەڵام سیستەم و ئایدۆلۆژیا نەگۆڕە و دەسەڵات دیموکراسی نییە، بۆنمونە سیستەمی کۆمۆنیستی چین، یا سیستەمی ئیسلامی ئێران.

لەو شوێنانەی سەرۆک خۆی سەپاندووە، سەبارەت بە گۆڕینی سەرۆک و گۆڕانکاری لە سیستەمدا بەڵگە و ڕوونکردنەوەکانی لایەنی دەسەڵاتدار لەڕوانگەی پێویستبوونی مانەوەی سەرۆک و پارتی دەسەڵاتداردا بنچینەدەگرن، گوتن لە ئەلتەرناتیڤەکان بەلاوەدەندرین و دەکرێ وەکو تابوو سەیر بکرێن. هەروەکو سەرۆک و پارتی خۆسەپێنەر لەماوەی ڕابردوودا کاری سیستەماتیکیانەیان بۆ ئەوە کردووە، کەوا ئازادی ڕامیاری سنورداربێت، پارت و رێکخراوی دیکە ئەگەر رێگەشیان بدرێت لەژێر کۆنترۆڵ و سانسۆری دەسەڵاتدا بن، ڕەچاوی بەرژەوەندیەکانی پارتی سەرۆک بکەن و سنور بۆ گەشەکردنیان دابندرێت، هەروەها سنور بۆ هەوڵەکانی کرانەوە و چوون بەرەو دیموکراسی دابنێن و ڕێگری لە دروستبوونی پارت و رێکخراوی ڕکابەر بکەن، یا سەرکوتی ئەو هەوڵانە بکەن کە مەترسی لەسەر بەرژەوەندیەکانی سەرۆک و پارتی دەسەڵاتداردا دروست دەکەن. لەهەمانکاتدا دەسەلاتی نادیموکراسی لەڕێگەی کەناڵەکانی راگەیاندن و میدیاکانیەوە و لە رێگەی کەناڵە ڕامیاری، سەربازی، کۆمەڵایەتی و ئابوریەکانەوە کاری ڕێکخراوانەی بۆ بەرزکردنەوەی سەرۆک کردووە و وەکو کەسایەتیەکی بێهاوتا و مەزن ناساندوویەتی، پروپاگەندەی بۆ گرنگی پارتی دەسەڵاتدار لە بوونی پێشکەوتن، ئارامی و ئاسایشی وڵاتدا کردووە، هەروەکو ئارامی و گەشەکردن و پێشکەوتن راستەوخۆ وەکو چاکە و هەوڵ و کردارەکانی سەرۆک و پارتی دەسەڵاتدار دەبینێت و پروپاگەندەیان بۆ دەکات.

لەو جۆرە سیستەمانەدا کە پارتی سەرۆک یا سیستەمی یەک پارت فەرمانڕەوایە، بەئەگەری زۆر وەکو نمونەکان پیشانی دەدەن سەرۆک، بنەماڵەی سەرۆک و پارتی دەسەلاتدار لەرێگەی دەسەڵاتی رەهایانەوە، کەناڵ و جومگە گرنگە ئابوریەکانی کۆمەڵگە دەخەنە ژێرچنگی خۆیان. بەمپێیە خاوەنی سەرمایەی بێژمار و بەرژەوەندی چڕی ئابورین. بنەماڵەی سەرۆک و پارت مۆنۆپۆلی بازاڕ دەکەن و بێڕکابەرن، وە لە وڵاتدا گەورەترین سەرچاوە و دەسەڵاتی ئابورین. ئەوەی لەگەڵیان بێت و گوێڕایەڵ و ملکەچی دەسەڵات و بەرژەوەندیەکانی سەرۆک و پارتی سەرۆک بێت، دەکرێ سوودی بەر بکەوێت، بەپێچەوانەوە ئەوەی لەگەڵیان نەبێت هیچی بەرناکەوێت و دەکرێ کێشەی بۆ دروست بکرێت. بەمشێوەیە لە رێگەی سوودی ماددیەوە مرۆڤەکانی کۆمەلگە بەلای خۆیاندا ڕادەکێشن، وابەستەی خۆیان و چارەنوسی خۆیانیان دەکەن. دیارە لەئەگەری لەدەستانی دەسەڵاتدا، ئەوجا لە ڕیگەی شۆرشەوە یا هەر ڕێگەیەکی دیکە بێت، هەرەمی دەسەڵاتی ئابوری بنەماڵەی سەرۆک و پارتی دەسەڵاتدار دادەڕمێ، بەمشێوەیە زیانە ئابوریەکە ئەوانەش دەگرێتەوە کە لایەنگر و هەواداری دەسەڵات بوون و لەو ڕێگەیەوە سوودمەند بوون. بەمجۆرە بەرژەوەندی ئابوری بەشێکی دیاری کۆمەڵگە بەچارەنوسی پارتی دەسەڵاتدارەوە بەندە.

لەماوەی بوونیدا پارتی دەسەڵاتداری خۆسەپێنەر ڕێکخراوانە کاری بۆ ئەوە کردووە، ئازادی رامیاری نەبێت یا سنورداربێت و ئەلتەرناتیڤی خۆی دروست نەبێت، هەروەها کاری بۆ ئەوە کردووە کەرستە و فاکتەر و دامەزراوی پێویست بۆ گۆرانکاری لە سیستەمی رامیاریدا لاوازبکرێن و تێکبشکێبدرێن. چونکە هەر ئاراستە و دیاردەیەک لەگەڵ ئاراستەی سەپێندراودا ناتەبابن، وەکو مەترسی لەسەر بەرژەوەندی نیشتیمانی و وڵات سەیردەکرێت. لە کۆمەڵگەیەکدا کەبەرووی گۆڕانی رامیاری و ئازادیدا داخراوە، لەڕێگەی روونکردنەوەی لایەنگیرانەوە هەوڵ دەدەرێت پێویستی بوونی درێژەی دەسەڵاتی سەرۆک و پارت بسەڵمێندرێت. بانگاشەی نەبوونی ئەلتەرناتیڤ و مەترسی لێکترازان و لەباریەکچوونی کۆمەڵگە و وڵات، مەترسی نەهەماتییە ڕامیاری، ئابوری و کۆمەڵایەتیەکان بەزەقی دەگوترێنەوە و وەکو میتۆدی تۆقاندنی خەڵک و دەوروبەر بەکاردەهێندرێن. بەکورتی وا لەخەڵک دەگەیەندرێت، کە کۆمەڵگە بەهۆی ئەو سەرۆک و پارتەوە ئارامی و سەقامگیری بەدەستهێناوە و بگرە بوونی ماوە، وە لەئەگەری نەمانی ئەواندا وڵات لەباریەک هەڵدەوەشێتەوە و وێران دەبێت. لەو جۆرە وڵاتانەدا گوتن و هەڵویستی دژی دیموکراسی و پرۆسەی ئالوگۆڕی سیستەماتیکیانەی دەسەڵات ئاسایی زاڵن. وەکو بۆنمونە رژێمی ئیران دژی پرۆسەی دیموکراسییە و دەڵێ دیموکراسی بۆ ئێمە ناگونجێت، هەروەکو ئایدۆلۆژیا ئیسلامیەکەی و سیستەمەکەی دژی کرانەوە و ئازادی و دیموکراسییە. رژێمی ئەسەدی سوریا بەرلە ٢٠١١ هەمان هەڵوێستی هەبوو، لە وڵاتانی دیکەی نادیموکراسی و دیکتاتۆردا بە تایبەتی ئەوانەی لەژێردەستی سەرۆک و پارتی دەسەڵاتداری خاوەن ئایدلۆژیا و بیروباوەڕی نادیموکراسیانەن، وە سەرۆک و پارت خۆیان وەکو سەرۆک و پارتی ڕزگارکەر و شۆڕشگێڕی وڵات و کۆمەلگە دەبینن، ئەو جۆرە گوتنانە زۆرن.

جێگەی تێبینیە نمونە زۆرن ئەوە دەسەڵمێنن کە ئەو سەرۆک و پارتانەی خاوەنی ئایدۆلۆژیا و بیروباوەری تایبەتن و لەڕێگەی شۆڕشەوە دەست بەسەر دەسەڵاتدا دەگرن، دواتر قۆرغی دەسەڵات دەکەن و دەبنە دەسەڵاتی دیکتاتۆر، بەشێوەیێ کە تەنها لە ڕێگەی راپەرین و شۆڕشەوە دەکرێ لاببردرێن. بۆیە لەبارێکدا کە سەرۆک و پارت لەژێرناوی شۆڕشدا سەرکەوتن بەدەست دەهێنن و دەسەڵات دەگرنە دەسەت، ئەگەری خۆسەپاندن و دروستبوونی سیستەمی نادیموکراسیانە زۆرن، ئەگەرچی ئەوان لەژێر ناوی ئازادی و ڕزگاریدا خەباتیان کردووە و پاشان دەسەڵاتیان گرتۆتەدەست. بۆنمونە رژێمی کۆمونیستی سۆڤیەتی کۆن، ڕژێمی سۆسیالیستی یوگوسلاڤیای کۆن، ڕژێمی کۆمۆنیستی چین، کوبا و کۆریای باکور، ڕژێمی ناسیونالیستی بەعسی ئێراق و سوریا، ڕژێمی سۆسیالیستی سەوزی لیبیای سەردەمی قەزافی، رژێمی ئیسلامی ئەڤغانستانی سەردەمی تالیبان، ڕژێمی ئیسلامی ئێران و سودان و هتد.

لەو جۆرە سیستەمە خۆسەپێنەرانەدا هێزە چەکدارەکانی بەرگری و ئاسایش بێلایەن نین، بەڵکو بە پارت بەستراونەتەوە و لەخزمەتی بەرژەوەندیەکانی سەرۆک و پارتدان. گومان لەوەدا نییە لەو جۆرە کۆمەڵگانەی کە مۆنۆپۆلی پارتی دەسەڵاتدار بەسەر بوارە رامیاری و ئابوری و سەربازیەکاندا هەیە، لەئەگەری داڕمانی دەسەڵاتدا ئەوجا لەبەرهەرهۆیەک بێت، لەئەگەری نەبوونی ئۆپۆزیسیۆنی بەهێزدا بۆشایی گەورەی رامیاری و ئابوری و ئاسایش دروست دەبن و دەکرێ وڵات تووشی قەیرانی گەورە ببێت. بەڵام دروستبوونی ناکۆکی ناوخۆیی و لەباریەکدەرهاتنی کۆمەڵگە و هەڵوەشانەوەی دەزگا و دامەزراوەکانی کۆمەڵگە هۆکارەکەی بەشێوەیەکی سەرەکی پۆلیتیکی داخراو و داسەپێنەرانەی دەسەڵاتی نادیموکراسی رابردووە کە وایکردووە، ئازادی ئابوری نەبیت، مرۆڤەکانی کۆمەڵگە زانیاریەکی ئەوتۆیان سەبارەت بە مافەکانی مرۆڤ و ئازادی و دیموکراسی نەبێت، کۆمەڵگە ئامادەی گۆڕنکاری ڕامیاری نەبێت، دەرگا بەڕووی کرانەوەی دیموکراسیانە داخراوبێت، پرۆسە و میکانیزمەکانی گۆڕانکاری لە ئارادا نەبن، دامەزراو و دەزگای بێلایەنی بەرگری و ئاسایشی نیشتیمانی دروست نەبن، وە لەئەگەری نەمانی دەسەڵاتی دیکتاتۆردا نەتواندرێ سەرەداوی کێشە کۆمەڵایەتی و ئابوری و رامیاریەکان بە ئاسانی کۆبکرێنەوە، بەمجۆرە بەر بە داڕمانی خێرای سترەکتور و ئۆرگانەکانی وڵات بگیرێت. هەروەکو ئەو دەسەڵاتە نادیموکراسیە لەماوەی بوونیدا تەنها کاری لەسەر مانەوەی تاهەتایی خۆی و بەرژەوەندیەکانی خۆی کردووە، وە خۆی وەکو پارتی بێهاوتا، شۆڕشگێر و ڕزگارکەری هەمیشەیی گەل بینیووە و پێناسەکردووە. هەرگیز کاری بۆ هۆشیارکردنەوەی خەڵک لە بواری ئازادی و دیموکراسیدا نەکردووە، وە کار لەسەر ئەوە نەکراوە کە ئەو کەرستە و دامەزراو و میکانیزمە نیشتیمانیانە ئامادەبکرێن و ڕێکبخرێن کە کۆمەلگە و وڵات دەپارێزن، یا کە وادەکەن کۆمەڵگە ئامادەی کێشە ڕامیاریەکان بێت و بتوانێ ئاڵوگۆڕی دەسەڵات و سیستەم بگرێتەخۆی. مەنتال و هزری بەرزەفڕانە و خۆسەپاندن وەکو بانگاشەی سەرۆک و ڕابەری مەزن و شۆڕشگێر و مێژوویی و باوکی نەتەوەیی و هتد.، دەکرێ کەس و پارتە دیکتاتۆرەکان والێبکەن کە لەکاتی پەیدابوونی مەترسی لەسەر بوونیاندا سڵ لە وێرانکردنی کۆمەڵگە و وڵات نەکەنەوە، چونکە بێ بوونی خۆیان واتایەک لەبوونی کۆمەڵگە و وڵاتدا نابینن. بۆنمونە سەدام حوسێن بڕوای بەوە هەبوو لەدوای خۆیدا ئێراقێکی وێران جێبهێڵێت، یا وەکو دەیبینین وڵاتی سوریا وێران بووە و شەڕی ناوخۆ لەباریەکی دەرهێناوە و بەسەدان هەزاری کردۆتە سووتەمەنی شەر و بەملیۆنی ئاوارە بووە، کەچی بەشار ئەسەد سوڕە لەسەر گرنگی مانەوەی خۆی و ئامادە نییە تەختی دەسەڵات چۆڵکات.

سەبارەت بە هەردوو پارتی دەسەڵاتداری باشور یەکێتی و پارتی کۆمەڵێ لەو تایبەتمەندی و نیشانانەی دەستبەسەرداگرتنی کۆمەڵگە و دەسەڵات کە ئاماژەمان بۆکردن دەناسینەوە. دیارە دوای دروستبوونی بزوتنەوەی گۆڕان یەکێتی بەشێکی قورساییەکەی پیشووی لەدەستداوە، بەڵام ئێستاش هێزەکانی ئاسایش و چەکدارەکان لە دەڤەری سەوزدا لەژێرچنگی یەکێتیدان، بۆیە ئێستاشی لەگەڵدابێ یەکێتی لەرێگەی هێزە چەکدارەکانیەوە لەو دەڤەرەدا دەسەڵاتی سەرەکییە. ئەگەر نەخۆشی نەبوایە مام جەلال هەر سەرۆک دەبوو و لەڕوانگەی یەکێتیەوە ئەلتەرناتیڤی نەبوو و کەس لەو بەتواناتر و لێهاتووتر نەبوو، تەنانەت دوای نەخۆشکەوتنی و دوورکەوتنەوەی لە گۆڕەپانی ڕامیاریدا تائێستا کەس لە شوێنی ئەودا دانەندراوە.  

هەرچی پارتییە وەکو پێشوو لە دەڤەری زەردا خاوەنی دەسەڵاتی ڕەهایە و هێزەکانی ئاسایش و چەکدارەکان سەر بە پارتین، وە لەدیدی پارتیەوە مەسعود بارزانی تاکە سەرۆکی لێهاتوو و بەتوانایە و ئەلتەرناتیڤی نییە. دیارە پارتی لەژێر کاریگەری راستەوخۆی بنەماڵەی بارزانیدایە کە بە نۆرم و نەریتی خێڵەکیانەوە بەندن و دەسەڵاتی رەهایان بەسەر پارتیەوە هەیە، ئەوە وایکردووە جۆرێک لە دەسەڵاتی خێڵەکیانە و میرنشینی لەبەرەی زەردا فەرمانڕەوا بێت. بەمجۆرە ئاستی داخراوی بەڕووی کرانەوەدا بەهێزترە و گۆڕینی سەرۆک و سیستەم سەختتر و ئاڵۆزترە.

دیارە هەردوو پارت لە دوای ڕاپەرینی ١٩٩١ دا دەستیان بەسەر دەسەڵاتدا گرت و خۆیان پێ پارتی پێشرەوە و سەرۆکەکانیان وەکو رابەر و سەرۆکی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان ناساندووە. دوای ئەوەی رەتی پرۆسەی دیموکراتیزەکردن و پرەنسیپە دیموکراسیەکانیان کردەوە، باشوری کوردستانیان کردە دوو بەشی سەوز و زەرد، هەر سەرۆک و پارتە لە دەڤەرەکەی خۆیدا پارتی سەرۆک و بێ ڕکابەر بووە، وە ئەو پارت و رێکخراوە بچووکانەی لە ژێر دەسەڵاتیاندا بووین، بێدەسەڵاتن، گەماڕۆیان خراوەتەسەر و سنوریان بۆ داندراوە. خۆئەگەر لە باشوری کوردستاندا تەنها دەسەڵات بان ئەوا ئەگەری ئەوە هەبوو دەسەڵاتێکی نادیموکراسیانەتر و بەزەبروزەنگتر دروست بکەن وەکو ئەوەی لە سوریا و ئێراقدا هەبوو.

بەکورتی دەکرێ گرنگترین هۆکارەکانی رەتکردنەوەی ئەلتەرناتیڤ و دژایەتیکردنی کرانەوە و سیستەم گۆرین لە چەند خاڵێکدا کورتکەینەوە: یەکەم، نەبوونی سیستەمی دیموکراسی، بەمجۆرە کارکردنی سیستەماتیکیانە بۆ رێکخستن و دروستکردنی دامەزراو و میکانیزمەکانی دژبە کرانەوە و سیستەم گۆڕین. دووەم، دەستبەسەرداگرتنی سامانی گەل و ڕێکخستن و دروستکردنی دامەزراو و میکانیزمەکانی پاراستنی سەرمایە و دەسەڵاتی ئابوری قۆرغکراو، وابەستەکردنی خەڵک بە سەرمایەی قۆغکراوەوە. سێیەم، بوونی ئایدۆلۆژیا و بیروباوەڕی نادیموکراسیانە کە ئامادەنییە سازش لەسەر چۆڵکردنی دەسەڵات و رۆیشتنی خۆی بکات، هەروەکو رۆیشتن و نەمانی بوونی خۆی وەکو کۆتایی شۆڕش، کارەسات و نەمانی گەل دەبینێت. چوارەم، بوونی فاکتەری تۆقاندن بەهۆی بوونی دامەزراو و ئۆرگانە سەپێندراوەکان، کە داڕمانیان دەکرێ ببێتەهۆی دەرئەنجامی کوشندەی وێرانکەر لە ئەنجامی نەمانی دەسەڵاتی خۆسەپێنەردا.

لەکۆتاییدا پێویستە جەخت لەسەر ئەوە بکەینەوە کەوا هیچ سەرۆک و پارتێک لە جیهاندا نییە ئەلتەرناتیڤی نەبێت، ئەو گوتن و ڕەوتە تەنها لای سەرۆکی خۆسەپێنەر و لە سیستەمە نادیموکراسیەکاندا باویان هەیە. ئەوان لەرێگەی سیستەمی داپلۆسێنەرانەیاندا وایانکردووە دەسەڵات نەگۆڕ بێت، دەرگەکانی گۆڕانکاری داخرێن، سیستەم داخراو بێت، قۆرغی دەسەڵاتەکان بکەن، چارەنوسی رامیاری و ئابوری وڵات بەخۆیانەوە ببەستنەوە، بەجۆرێک خەلک و وڵات بکەنە بارمتەی ئەگەری بوون و مانەوەی خۆیان.

 شاخەوان شۆڕش

2015-10-08